Full text of "Het Drukkers jaarboek .."

See other formats

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a project

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject

to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the

publisher to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informingpeopleabout this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of this book on the web

at |http: //books. google .com/l

Google

Dit is ccn digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliothcckpl anken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat

doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.

Dit boek is na oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke

domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteursrecht termijn is verlopen. Het kan per land

verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van

geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.

Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de

lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.

Richtlijnen voor gebruik

Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken
uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven
leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op
automaüsch zoeken.
Verder vragen we u het volgende:

+ Gebruik de bestanden alleen voor niet-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door
individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet -commerciële doeleinden.

+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek
doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe-
den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien
hiermee van dienst zijn.

+ Laat de eigendomsverklaring staan Het "watermerk" van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over het
project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.

+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er
niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is
voor gebniikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek mst, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval
met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het
eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.

Informatie over Zoeken naar boeken met Google

Het doel van Google is om alle informaüe wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit
allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en ui tgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken

op het web via |http: //books .google .coml

i; I' > '■, a ■ -'■ ij :0 7

HET DRUKKERS JAARBOEK VOOR 1907

1
\

HET DRUKKERS
JAARBOEK VOOR

1907

IMMER STREVEND

TWEEDE
JAARGANG

UITGEGEVEN ONDER MEDEWERKING
VAN VERSCHILLENDE VAKKUNDIGEN
DOOR IPENBUUR & VAN SELDAM
TE AMSTERDAM IN JULI MCMVII

■^.»'

■' 'A' /' "'\ ■'•■' "^ ^a' '"''''^

,-* ^ ^ _ '^ J,*'- • -<..

-^X. A

■p /3é>

',.S 0'^A

f ,

EEN WOORD VOORAF

• Zi v^jjk ^a:^ /i:^ ^j_k .^iv •

Co a de sympathie die de eerste jaargang van ons
r^ Drukkers^cjaarboek mocht ondervinden, is het niet
^^ anders dan natuurlijk dat wij den tweeden jaargang
"^^Z, yz met vol vertrouwen het licht doen zien. Wij hebben
p'j ons beijverd dit nieuwe Drukkers Jaarboek zoo
t ' degelijk en goed mogelijk te doen zijn in de hoop
S j dat de vakkundige lezer zoowel door de illustratie
fiSziZiiÖZvC^zS?^ 1 ^ door het woord worde opgewekt het bedrijf van
den drukker te doen winnen in aanzien.

Over den eersten jaargang ontvingen wij van verschillende zijden bij
veel waardeering menige vraag waarom wij het zoo gedaan hadden en niet
anders. Zoo achtte men het vreemd dat wij, waar wij ons in beginsel ver»
klaarden tegen duitschen invloed, een groot artikel opnamen over duitsche
boekkunst. Wij kunnen hierop antwoorden dat wij vermeenen ons stand»
punt daardoor niet verlaten te hebben. Waar wij ons kanten tegen duitschen
Invloed is bedoeld dat wij, Nederlanders, niet slaa£s mogen navolgen wat
Duitschland ons voordoet Wij zijn een volk met eigen, groote kunsttradities.
Op het gebied der kunst staan wij, volgens de schatting der meest bevoeg»
den, ook thans nog bovenaan, wij behoeven en mogen werkelijk niet steun
zoeken bij onze oostelijke buren die met prijzenswaardigen ijver een hoogst
merkwaardige en zeer belangrijke kunst beoefenen, die evenwel niet berust
op die allereerste beginselen welke wij als de hechte en degelijke grondslagen
onzer kunst erkennen. Ook gelooven wij waarlijk niet te veel te zeggen als
wij de meening uitspreken dat de duitsche boekdrukkunst eindeloos ver
achterblijft bij de groote duitsche kunst, ja daarvan tot op heden het wezen
vobtrekt niet heeft begrepen. Wanneer wij in ons Drukkers Jaarboek een
opstel publiceeren'over duitsche boekkunst, lichten wij den lezer niet in over
de duitsche zetkunst, maar wel over dat deel der boekkunst dat uitsluitend
zijn oorsprong te danken heeft aan het werken der duitsche kunstenaars,
dus van die mannen die, hoewel beoefenaars van schilder» en teekenkunst,
het niet beneden zich geacht hebben hun aandacht aan het boek te wijden.
In dit opzicht schijnt Duitschland ons ver vooruit te zijn. Waar aan de

eene zijde de traditioneele duitsche zetkunst haar vervaarlijkheden met het
grootste succes produceert, hebben zich als tegenstanders daarvan doen
gelden tal van kunstenaars die flink en ijverig trachten de boekdrukkunst
een nieuw en beter leven in te blazen. Hierbij ons, doet zich dat verschijnsel
niet of althans zeer zwak voor. In een der vakbladen hebben wij eenigen
tijd geleden een heftig stuk gelezen tegen het ingrijpen van artisten in ons
vak. De schrijver daarvan heeft niet begrepen dat wij alleen door voeling
te houden met de overige kunsten, door te trachten in het wezen daarvan
door te dringen, door de principes ervan aan te nemen en door ernstige
studie kunnen komen tot verbetering van het drukkersbedrijf. In Engeland,
Zweden, Denemarken en de Ver. Staten zien wij daarvan de zegenrijke
gevolgen, want hoewel ook daar nog zeer veel minderwaardig werk wordt
gemaakt, staat het betere werk toch zoo hoog en is in verhouding reeds zoo
veelvuldig voorkomend, dat wij met beschaming ons achterblijven moeten
betreuren. Waarlijk, het is geen vaderlandsliefde, alleen het vaderlandsche
als het beste te beschouwen. Wij moeten ook vooruit, wij mogen niet achter^
blijven, maar wij moeten om dat te bereiken er ook moeite en zorg voor
over hebben.

Om dus de kennis van hetgeen in het buitenland geschiedt grooter te
doen worden onder de boekdrukkers, lieten wij het opstel over de boek^
kunst in Duitschland schrijven. In dezen jaargang treft ge aan een bijdrage
over de engelsche boekkunst. De stof bleek te groot te zijn om in één
jaargang verwerkt te worden, vandaar dat alleen Morris en zijn medestrijders
werden behandeld, terwijl in een volgenden jaargang dit onderwerp zal
worden voortgezet. Ook namen wij een artikel op over amerikaansch zetwerk,
en wel in hoofdzaak omdat vele drukkers over hetgeen in Amerika geschiedt
een zeer verkeerd begrip bleken te hebben. Daar zij door enkele minder
oordeelkundig geschreven artikelen in de vakbladen over dit onderwerp
tot de overtuiging moesten komen dat in Amerika niet veel anders dan de
grootste typografische dwaasheden worden gewrocht, leek het ons goed
eenige voorbeelden te geven van het zeer vele, dat in Amerika wordt gepro*
duceerd en dat men niet anders kan waardeeren dan met het woord subliem.
Later stellen wij ons voor ook Denemarken, Zweden en Oostenrijk te
behandelen.

Betreffende het uiterlijk van dezen tweeden jaargang hebben wij het

volgende mede te deelen. Wij lieten het formaat onveranderd, om redenen
van direct practisch belang. Al het overige werd gewijzigd en wel omdat
wij door telkens een geheel nieuwe opvatting te vertoonen en daarin het
beste te geven wat wij kunnen, hopen, ook door de uitvoeringvan het boek
zelf, nut te stichten. Het koude kunstdrukpapier werd vervangen door een
fraai, zacht glanzend, eenigszins getint velin papier, dat wel het opnemen
van de illustraties in autotypie toelaat maar daarvoor niet bij voorkeur te
gebruiken is. Deze zijn gedeeltelijk als buitentekstplaten op kunstdruk»
papier gedrukt. De letter die wij voor dezen jaargang kozen is de Nordische
Antiqua, een letter bij Genzsch und Heyse in Hamburg ontworpen en ge«
goten, doch gedeeltelijk verbeterd en verzorgd door den terecht in zijn
vaderland en daarbuiten hooggeroemden drukker Zachrisson in Göteborg.
Van de versiering met en»têtes gingen wij over tot de gebruikmaking van
initialen, die geteekend werden door den Heer S. H. de Roos. Dit geschiedde
niet omdat wij initialen zoo veel beter vinden dan kopversieringen, maar
wel omdat deze traditioneele versieringsmethode dikwijls zoo dwaas wordt
toegepast dat wij vermeenden daarmee eens naar iets moois te moeten
trachten dat onder de oogen van alle drukkers komt. Aan de advertenties,
althans voor zooverre ze door ons gezet werden, besteedden wij gansch
bijzondere zorg, wij hebben gepoogd ze uit vrij eenvoudig materiaal samen
te stellen en arrangementen te maken, die zonder al te barok te zijn, toch
hier en daar wel een ongewone toepassing of verdeeling vertoonen. Ook
de band onderging verandering.

Wij vertrouwen dat deze jaargang van het Drukkers^Jaarboek door onze
vaklieden met evenveel genoegen zal worden ontvangen als de eerste, en
wij zullen ons wel beloond gevoelen als het mocht blijken dat ons boekje
niet alleen gekocht maar ook gelezen en gebruikt wordt tot nut van de
nederlandsche drukkunst.

De Uitgevers,
IPENBUUR a VAN SELDAM

•a

^ AMERIKAANSCH ZETWERK 1^

is een betreurenswaardig feit, dat onze

Uandsche boekdrukkers zoo ijverig bij de

itsche buren ter schele gaan, tengevolge

larvan ons nederlandsch smoutwerk een

slist duitsch karakter draagt. Toch zij het

rre van mij, te willen beweren, dat het

itsctie materiaal niet veel bruikbaars heeft

:n tijd, nu door het werken van bekende

leidende kunstenaars als Otto Eckmann, Peter Behrens, Heinz

König, Otto Hupp en Heinrich Wieynk, kunstvol ontworpen

typen op de markt worden gebracht en de meer moderne eischen

van vlakversiering ook op de drukkunst worden toegepast. Het

uitsluitend volgen van duitsche voorbeelden, — en dan meestal

niet de beste — is een gevaar voor onze inheemsche boekdrukkunst

te achten. Deze staat nog niet op een hoog peil en vertoont nog

bij lange na niet een zoo opgewekt leven als de andere gebruiksa

kunsten, die de hollandsche inzendingen op de tentoonstelling

te Turijn en ook onlangs die te Milaan de hoogste onderscheiding

gen de den'Ver werven. Wat hier op typografisch gebied in moderne

opvatting gemaakt wordt, getuigt behoudens enkele uitzonderin»

gen, nog van eene slechts oppervlakkige navolging, niet duor>:

dringende in de principes, die heden ten dage de ambachtsi: en

nijverheidskunst beheerschen. Dat de Duitschers reeds verder zijn

dan wij, wie zou het betwijfelen? Dit is te danken aan den invloed

van het werk van Morris, maar ook van dat der Amerikanen, wier

superioriteit door de Duitschers zelf wordt erkend.

De kunst van den boekdrukker is bij uitstek eene van overweging
I 1

en arrangement en juist hierin toonen de Amerikanen meester:?
schap. Zoo weten zij in het plaatsen der regels, meestal slechts
met een enkel ornamentje of kader verlevendigd, waarvan het
ontwerp nu juist niet altijd schitterend kan genoemd worden, toch
een uitstekend effect te bereiken en ze bewijzen daardoor de juiste
heid van de theorie, dat het vullen of versieren van het vlak berust
op een goed geëquilibreerde en rustige verdeeling. Overlading is
slechts zelden bij hen te constateeren, omdat de Amerikaan door
een nette verschijning tracht voor zich te doen innemen en weet,
dat het ordinaire en bonte drukwerk niet zijn doel bereikt, maar
slechts tot vulling der papiermand dient. Een potsenmaker mag
even de aandacht trekken, op den duur verveelt hij.

Een voorname factor voor het goede werk, dat de Amerikanen
leveren, schijnt mij wel gelegen in de meerdere belangstelling van
het publiek in de drukkunst en niet het minst in de amerikaansche
gewoonte, den arbeider waardig te behandelen en buitengewone
bekwaamheden naar waarde te beloonen, waardoor bij den voorts
brenger allicht de prikkel bestaat, het beste te leveren en hij zich
voor zijn werk interesseert. De verschrikkelijke haast die men de
amerikaansche werkwijze toedicht, is moeilijk aan te nemen, in
aanmerking genomen de weloverwogen ineengezette en technisch
zoo perfect uitgevoerde drukwerken, ook al worden nog zulke
uitstekende machines gebruikt.

De drukkunst is in Amerika, dank zij de algemeene vooruitgang
van het land, tusschen de twee laatste volkstellingen van de achtste
op de vijfde plaats gekomen der nationale industrieën ; er bestaan
nu 28000 drukkerijen, zeker een respektabel aantal, als men
bedenkt, dat de beschaving in Amerika van jongeren datum is dan
de europeesche. Deze opleving der drukkunst dateert eerst van

de laatste tien a vijftien jaar. Het werk van de Kelmscott Press van
Morris heeft er veel toe bijgedragen, ook in Europa de aandacht
te vestigen op een beteren en logischeren stijl, in overeenstemming
met de principes, die voor de andere gebruikskunsten gelden. En
in den laatsten tijd zijn voorzeker de photo:{mechanische procédé*s
ter illustratie en versiering van drukwerk even zoovele factoren
voor de ontwikkeling van het drukkersj*bedrijf. In 1890 waren er
in Boston slechts vier inrichtingen, welke cliché*s maakten en nu
zijn er over de twintig.

Vóór de herleving in de negentiger jaren heerschten ook even:?
zoogoed in Amerika als in Europa de verschillende fraaie bedenke
sels van typografische samenstelling, zooals de vignettens^stijl, de
architectuur-stijl en hoe de verdere bric^a^^brac^sbedenksels van een
allesbehalve stijlvol tijdperk wel genoemd werden. De bekende
amerikaansche typograafcschrijver Theodore Low de Vinne, die,
al vinden we zijn werk niet van een nieuweren geest bezield, toch
zeker met de verspreiding van zijn enorme vakkennis veel heeft
bijgedragen, een goede traditie weer ingang te doen vinden, uitte
zich in 1892 aldus over den toestand: «When David Bruce, Jr.,
of New:ïYork, invented his type^^casting machine, he conferred a
great benefit on the art; but he also unintentionally paved the
way for serious changes in the practice of job composition to the
damage of employers. Ornamental types had not been cast to
profit by hand ; they could be cast readily by machinery. As the
founder usually got about doublé price for the omamentals, itwas
to his interest to push their manufacture. How thoroly this pushing
has been done can be seen in the specimen books and the stock
books of our job printers. Much more than half the money now
spent by employers for types goes for the purchase of omameni^

tak. The oflScc tfaat has not ten small fonts of plain roman text
letter usually has more tlian a hundrcd fonts of blacks. scripts and
&nci(ul letter. They go out of fi&hion quickly ; the f^e that is
charming this year is ugly next year. It must give place to some
new distortion of the alphabet As a rule the job compositor of
today does less work in a given time than the job compositor of
forty years ago. He is usually well equipped with labor^saving
devices and a profitsion of type ; but the wealth of material is
really a hindrance. He does not know what to select. The £üse
taste which has taught him that the merit of good composition is
in its difficulty, leads him to fiddle away his time in abortive
experiments with twisted brass rules and curved lines and the
combining of heterogeneous faces that nevershould be seen toge^
ther. The work so done not only costs three times as much as it
should, but is really not as acceptable.»

Omstreeks dezen tijd — in 1890 — begon Morris zich aan de
beoefening der typografie te wijden; op welke wijze wordt in
ditzelfde boek uitvoerig behandeld door den Heer R. W. P. de
Vries Jr. in zijn artikel over engelsche boekkunst. Een paar jaar
later werd in Boston The knight errant ui^egeven, een driemaan^
delijksche revue, die slechts één jaargang beleefde ; wél verschenen
er vier nummers van, waarvan het laatste gedateerd is Januari
1 893, maar in dit nummer kwamen besprekingen voor van boeken
eerst in 1894 uitgegeven. De uitgave was het werk van een club
jonge enthousiasten, waaronder ook de bekende sierteekenaar
B. G. Goodhue, de eigenlijke ontwerper van de Cheltenham, en
de drukker Updike van de nu bekende Merrymount Press, van
welke drukkerij wij een titel van een religieus boek afbeelden.
Deze artistieke beweging werd voortgezet door de drukkers en

uitgevers Bruce Rogers, Mosher, Copeland & Day, Stone & Kim^
ball en Hopkins wier uitgaven soms van een bijzonder gelukkig
raffinement getuigen en die allicht in een volgend artikel, speciaal
gewijd aan amerikaansche boekkunst, uitvoerig kunnen behang
deld worden. Slechts wijzen we in dit verband op den bijzonder»:
mooien titel van de Riverside Press door Bruce Rogers ontworpen,
welke titel met zijn simpele lijnversiering waarlijk klassiek kan
genoemd worden door zijn eenvoud, duidelijkheid en ongemeens
fijn lettertype, en het van de producten der oude drukkers wint
door zijn technisch grootere volmaaktheid (afb. 3).

Ook eenige andere periodieken hebben het hunne bijgedragen
tot de verspreiding van de ideeën dier beweging ; we noemen hier
vooral het kleine, schitterend uitgevoerde tijdschrift The chap book
van Stone & Kimball in Chicago (niet te verwarren met de latere
uitgaaf van dezen naam door Bradley) en het sedert 1902 zoo
royaal en degelijk uitgevoerde drukkerss^tijdschrift The printing art
van de University Press te Cambridge (Massachusetts).

Met en naar aanleiding van deze voorbeelden was het, dat Will
Bradley in 1896 zijn Wayside Press oprichtte in Springfield (Mas*5
sachusetts). Deze, oorspronkelijk «country^printer» kwam door
zijn liefde voor de kunst er toe, te Chicago te studeeren in musea
en bibliotheken en ontwikkelde zich later als teekenaar van affiches
en boekversieringen. Ondanks zijn bizarre, door den engelschen
decadenten teekenaar Beardsly geïnspireerde, biljetten en boekts
versieringen mag hij toch door zijn latere, ofschoon somtijds gea&
fecteerd typografische praestaties, en vooral door zijn invloed op
het meer commercieele drukwerk een typografisch kunstenaar van
beteekenis genoemd worden, en is hij als zoodanig in Amerika wel
de meest bekende. Hij bestudeerde de zetwijze van de zeventiende

en achttiende eeuw en paste deze toe op zijn werk. Het prospectus
van zijn inrichting (afb. 2) in de bekende zware, gevulde zetwijze
van Morris met diens Chaucertype, toont» dat hij ook door dezen
grooten voorganger is beïnvloed.

Terzelfder tijd werd de door William Caslon in 1722 gegoten
doch sinds een halve eeuw in onbruik geraakte romein, weer
populair en nagegoten door verscheidene lettergieterijen om zijn
fraaie kwaliteiten. Met de romein en cursief van Caslon en de
gothische letter Priory Text begon Bradley te werken. Deze drie
lettersoorten vindt men gebezigd op de hier gereproduceerde
aankondiging zijner drukkerij (afb. 4). Wij kunnen dit drukwerkje
tevens beschouwen als een specimen van zijn navolging der druk:»
kers uit den tijd, dat Amerika nog een kolonie was en onder den
invloed der Puriteinen verkeerde, waarom deze wijze van arran^
geeren bekend is onder den naam van «Colonia^ of Puritain^style».
De regels zijn voluit en de letterbeelden tusschen lijnen gezet, om
een vierkant aspect te verkrijgen en de drie typen in tegenstelling
met elkander soms op één regel gebruikt, om zoodoende verschil te
maken tusschen de woordgroepen en deze te doen spreken, waartoe
ook nog het gebruik van kleur bijdraagt; b.v. men leest hier het
eerst The Wayside Press Springfield Mass. ofschoon de woorden
door andere lettergroepen van elkaar gescheiden zijn. De versie:^
ring van dit wellicht ook voor een niet gering deel uit bijkomstige
chauvinistische sympathieën zoo populair geworden drukwerk
bestaat uit ietwat primitief geteekende bloemmanden, vazen met
bloemen en andere vignetten, in navolging van de in de zeven:*
tiende en achttiende eeuw gebruikte. Het karakter der versieringen
daargelaten, zit overigens in de zetwijze, vooral in het uitvullen
der regels, indien dit niet al te gedwongen gebeurt, een goed ht^

ginsel; men zie b.v. de zeer goede adreskaart en het vooral^mooie
brievenhoofd (afb. 4, 5 en 8). Maar het zoo door elkaar gebruiken
van verschillende lettersoorten, en dan nog wel op één regel, heeft
iets gevaarlijks, wat niet dan onder veel voorbehoud ter navolging
in overweging kan worden gegeven. Ofschoon sprekendheid wel
een eerste vereischte is voor reclames^drukwerk, moet toch niet al
te zeer ten koste van het artistiek gehalte op de gemakzucht van
den lezer gerekend worden. Behalve op het bepaaldelijk in den
«ColoniaUstyle^» gehouden drukwerk komt deze vermenging der
lettertypen meermalen voor en is ze toch niet storend, zelfs op
de ongemeensskrachtig in puntvorm geteekende titel van de ChcU
tenham Press te New;»York (afb. 9). Het onderste gedeelte en
vooral het jaartal lijkt ons minder geslaagd dan de eigenlijke titel,
die in zijn forschheid en geslotenheid aan oude voorbeelden doet
denken. Deze puntvorm, hoewel minder sterk geprononceerd, valt
ons op bij meerdere titels, waar het einde van de punt gevormd
door een uitgeversmerk of een vignetje, dat dit vervangt. Zie den
meergenoemden subliemen titel van de Riverside press en de a&
beeldingen 11, 12, 16 en 17 waarvan vooral de laatste, een pagina
van een prospectus, een uitnemend specimen is van de eenvoudige
en effectvolle aanwending van de <i(01d style caslon italic», en met
het onderwerp der circulaire harmonieert.

Een variatie van de «Colonials«style» is de «Chapbooks^style»,
de stijl dus der chapbooks, volksboekjes, die hun naam hebben te
danken aan een verbastering van het woord cheap (goedkoop),
wijl ze voor één penny verkocht werden. Deze chapbooks werden
gedrukt op het goedkoopste papier, maar dat vele, nu ip gebruik
zijnde soorten, overtreft. De druk, vergeleken met die van andere
boeken uit dien tijd, is onzuiver en rauw, de letter versleten, terwijl

de houtsneden, ter illustratie gebruikt, reeds voor vroeger werk
hadden gediend ; zij komen in uiterlijk voorkomen overeen met
onze zoogenaamde kermisprenten en ander minderwaardig druki»
werk uit dien tijd. De inhoud dier chapbooks was op populariteit
berekend en van geringe litteraire waarde. Ze werden verkocht
op stalletjes, door marskramers en reizende liedjeszangers. Toch
bezaten deze boekjes, evenals de hoUandsche soortgelijke volks^^
boeken der zeventiende en achttiende eeuw, een wel eigenaardig
ongekunsteld cachet, niet het minst door de houtsneden, die in een
tijd, dat deze voor betere uitgaven in onbruik waren geraakt, nog
slechts voor deze boekjes en ook voor kinderprenten werden aan^s
gewend. Later werd het gehalte dezer boekjes beter, tegen het begin
der vorige eeuw, toen zelfs Bewick, die veel tot de herleving der
houtgravure heeft bijgedragen, zich niet te goed achtte, zijn talent
er aan te besteden. Buiten deze houtsneden werd ook een rijk gebruik
gemaakt van randversieringen en het is wellicht ook om deze rede^"
nen, dat Bradley, die toentertijd mededirecteur was der American
Type Founders Company , er op uit zijnde zijn zaak voordeel te bej»
zorgen, de navolging dezer zetwijze trachtte ingang te doen vinden.
Hij teekende verschillende humoristische en excentrieke ruwe
vignetten van poppetjes, cupidotjes, beestjes, bloempotjes, enz. en
paste deze hier en daar zeer te onpas toe. Deze vignetten werden
met, zooals van zelf spreekt, technisch volmaakter navolging van
de oude randmotiefjes in den handel gebracht. Wij plaatsten hier
geen voorbeeld van een dezer chapbookstvignetten of *randen, wel
eenige van de gelijktijdig uitgegeven «Cloister«s en Cheltenham^
borders». De eerste vindt men toegepast op het omslag (af b. 19),
waarvan elk vierkant ornamentje weer uit vier stukjes Cloisterss
border bestaat, het andere omslag (af b. 20) is van Cheltenham*»

borderi^motief jes gezet, eveneens de rand op het prospectus Books
foT winter evenings. De grondslag van de twee eerste omslagen
is valsch, omdat zij op imitatie berusten en den indruk moeten
geven, alsof op een gepatroond papiertje, zooals het gebruikt
wordt voor schutbladen en buitenbekleeding van het boek een
etiketje is geplakt, dat den tekst bevat. Toch zijn de effecten, ver^»
kregen door het aaneenzetten van dergelijke motiefjes, soms zeer
verrassend en getuigen van Bradley's virtuositeit.

Dikwijls ziet men in de advertentie^kolommen onzer hedeni»
daagsche bladen en tijdschriften, hoe de voor een annonce beschikte
bare ruimte niet geheel met zetsel gevuld wordt, maar de tekst
der advertentie in het midden van een grooter wit vlak is geplaatst,
om deze te meer ins^'t^oog^vallend te doen zijn. De Amerikanen,
meesters als ze zijn in het verdeelen van het vlak, weten van deze
eigenschap uitstekend partij te trekken niet alleen voor adverten^
ties, maar ook voor ander drukwerk, zooals op afbeelding 22 te
zien is. Wèl moet het generaal^^aspect van zulk een woordens^complex
een beslisten en mooi^^ge vormden buitenomtrek hebben. Deze mars:
kante woordgroepen weten zij te vormen, zonder een geheel onge^
motiveerde opvulling derregels metvulstukjesofspeldeprikachtige
puntjes. De tekst is en blijft hoofdzaak, wordt door een meer
sprekende lettersoort soms verduidelijkt en verlevendigd door de
aanwending van een meestal oranje of rood kleurtje, en ingesloten
door een zeer eenvoudig saamgestelde lijnversiering of een randje.
Een bijzonder gelukkig geslaagd, rustig randje is dat van het
etiket van Hoggson Brothers (afb. 18), waarop ook het bruine
lijntje zeer goeddoet, en dat van de adreskaart (afb. 6). Zorg^
vuldig wordt bij de keuze der lettertypen het karakter van het
drukwerk in het oog gehouden, ook in verband met de te gt^

bruiken papiersoort. Voor den mooien titel, gezet in romaansch
(afb. 23) zou b.v. een gothische of fantasie^letter niet gebruikt
kunnen zijn, zonder in strijd te komen met het karakter van het
werk, terwijl aan den anderen kant geen litterair of wetenschap^
pelijk boek gedrukt zou kunnen worden met de Winchel:!type,
die toch waarlijk op den prospectus«stitel door The Matthews*»
Northrup Works te Buffalo (afb. 25) zeer goed doet en met
het krachtig geteekend embleem volkomen in overeenstemming
is. Niet minder is die van de andere Trust company (afb. 26)
door the Charlton Press te News^York gedrukt in Ideals^type,
niettegenstaande de initiaal in gelijke kleur is gehouden, al had het
nietszeggende en storende ornamentje onder den naam gevoegelijk
achterwege kunnen blijven.

Een paar jaren geleden werd door The printing art een prijs*^
vraag uitgeschreven voor een catalogus^^titel. Het resultaat van
deze prijsvraag was zeer gunstig. Vele van goede opvatting getuist
gende ontwerpen werden ingezonden, waarvan wij twee afbeelden
(afb. 29 en 32). De eerste verwierf den eersten prijs en is het
ontwerp van Geo H. Ellis uit Boston, en met de Cheltenham
gezet, terwijl het andere, ingezonden door Leon S. Leader te
Cleveland, geheel in gothische letter, met een enkele initiaal ter
versiering en een roode lijn, om de twee tekstgedeelten te scheiden,
door zijn compacte zetwijze en het boven aan de bladzijde plaatsen
herinnert aan de opvatting van Morris.

Door den vooruitgang in de techniek, die het mogelijk maakt,
banden in oplagen te stempelen, hebben de vroegere rugetiketten
hun reden van bestaan vrijwel verloren en is nu hun gebruik
beperkt tot de ruggen van losse kaften en ook, door hun decoras:
tieve kwaliteiten, zijn ze tegenwoordig weer zeer gezocht voor

gekartonneerde boeken. Men zie de twee hier gereproduceerde
etiketten die met het bezitmerk van een bibliotheek uitstekend ge^»
slaagde voorbeelden zijn van deze wel kleine, maar soms lastig op
te lossen smoutjes (afb. 33, 34 en 35).

De zetwijze met enkel kapitalen boet iets van de duidelijkheid
in, maar zij is, door het strakker aanzien der regels van een meer
beslist decoratief karakter. Dit toonen ons een circulaire (afb. 36)
en de kaart voor een bibliotheek (afb. 38), waarvan het gebouwtje
door een onzer artisten als Nieuwenkamp of Wenckebach allicht
stijlvoller zou zijn geteekend, de reproductie is er echter schuld
aan, dat dit teekeningetje te vol is geworden en zoodoende in
kleur zich scherper van het zetsel onderscheidt dan op het origineel.

Het gebruik van autotypiën is in dezen tijd niet te vermijden,
maar waar de meer picturale kwaliteiten dezer prentverbeeldingen
toch altijd min of meer in tegenstelling zijn met wat de juiste prin«:
cipes van boekdecoratie uitmaken zal een goede in vatting in den
tekst ons meer met deze huidige illustratiewijze verzoenen. Het
was om lichtelijk te begrijpen technische redenen niet mogelijk
eenige der soms uitstekende toepassingen van omraming en plaats»
sing, door Amerikanen gegeven, te reproduceeren.

Behalve de reeds hier en daar genoemde en geprezen eigen:»
schappen van het amerikaansch zetwerk blijkt ook, dat men zich
daar niet tevreden stelt met een schabloon, dat voor alle typogra^?
fische vraagstukken een oplossing aan de hand doet. Voor elk
bijzonder geval tracht men een geëigende oplossing te vinden,
probeerende telkens beter werk te leveren dan het voorgaande.
Deze opvatting van het vak is de eenige manier, waardoor de
drukkunst kan vooruitgaan, dat zij weer een kunstvak wordt en
de beoefening er van een vreugd, zooals ze dat ook bij de oude

drukkers geweest moet zijn, die artist en vakman te gelijk waren.
Aan het slot toch nog eens de opmerking dat men de hier ge>!
geven voorbeelden niet gaat beschouwen ter copteering, wat reeds
doOT het andere bier gebruikte zetmateriaal onmogelijk is, maar
de overwegingen, die voorzaten bij de samenstelling ervan in zich
tracht op te nemen en te begrijpen. Ongetwijfeld zullen deze mos
dellen er toe bijgedragen hebben de uit onbekendheid en slechte
voorlichting ontstane minder gunstige gedachte over de amei:
rikaansche praestaties te doen veranderen in een wel verdiende
waardeering, zooals het schrijver dezes is gegaan.
KROMMENIE S. H. DE ROOS

%i) e CoIIects

F OR THE SEVERAL

SUNDAYS AND HOLY DAYS
THROUGHOUT^THE YEAR

yp ALS O IN TH E OCCAS IONAL

_OFFICES PRESCRIBED

IN THE

BOOK OF COMMON PRAVER

NEW YORK

E. P. DUTTON & COMP
MDCCCCIV

Afbeelding 1

HBOat 3 pRlNr
SnOpattbeSierSof

IN&pRHN6fieLD,

leowïeiDe

ful, (omct pTinlint; ;
BOHKthlng ittTMtiw and out
of Ibc ordinary.^ClM «rarh
tmbncti tviTf form of (om-

iTHrtial printing Butb jo urde.

announanHiite. utiU'sia. <di-
tion worh for puUintxro. lu-
rtWr-B priMtc (ditiJno, cttVP

fit of ) Urgt nioortmtnt of
doigne. bordire. ominKiito,
Initiila, itc.^^.-POIc will bc
>;lid to .idd rou to our liet
of w(ll pUJU<d pitreno,*lf
in tt>LQ victnit^. a poütaL card
leill inuurt a prompt ptmoiul
«llfrom u9.y,#Mll worfc of
iN aiHT&lI>€ pRSSS ie

jö-

THE QEORGICS OF VIRGIL

TRAXSLATET> FROM THE

LATIK I^TTO EJ^gUSH BY

J fF'^i^ACKAIL FELLOfF OF

BALLIOL COLLEQE OXFORD

1^ iUum noftripoffUnt
nuUare labons

The^^rverfide'Prtfs

Eï

Afbeelding 3

A BRIEF AND
IMPORTANT
ARGVMENT

Ztit ©ÜUagörtrj^rröö

9 9rtRt Sb^9f connectcd with the
Jïto</wofWiLL H.Bradley. Designing,
Printing S^ Ettgraviag for fine Books S/
the higher classes of commercial work.

SPRINGFIELD, MASS.

Afbeelding 4

^ ♦♦♦♦ >«>*••♦♦»♦>■• <

FRANK E. WOODWARD & CO.

HEATING AND VENTILATING ENGINEERS
MAGEE HEATERS, JVarm Air and CombituUion

19A FRIEND STREET. BOSTON

TêUphont èb4 RUkmond

»♦♦♦« •••>•••«♦<

Afbeelding 5

ANTONIO D^LARNO
Teacher of

THE PIANO

40 LOUIS BLDC, BROOKLYN

Afbeelding 6

o .

h
2

H
U

flu
O

o
h
u

Ui
O

CO u

Q
2

tii

h
Z

On
CC
<

D
u

Z
te]
O

•<

O
O
h

iz:

2
O

0t
w

X
flu
M
*J
M

I M)

O»

sfei^

(•

^tg

>— 1

^ en

•

: ^

•

»^

ffi

^ï

«i^

ÏS

fk .

SCH

•

M 01

^ ^

•^

h «

•Vk

PC
H

4^
J3

Reproductiotis ^Notable Paittimgr

publiclv érprivatety^ owned in

Ainenca-aiso of the vomeXJkc

otations in the New Libra

ry of Coiu^'ess.theBos

toftrabBcllbrary^ó'

other public

building

CURTIS &CAMERON PuWishers

PierceBuildin^.opposite ther/V/6//c
Libraey, Boston. Massachusetts

M : D • C C C C : I l

Afbeelding 9

THE PROGRAMME
OF THE AUTHORS
CLUB REUNION

HUNTINGTON HALL
SAN FRANCISCO. CAL.

SR».

Afbeelding 10

The Gowns ^ Songs
o/ Adelina Patti

Exhibition and Concert

Monday, Tuesdty and Wednesday
October 26» 27 and 28

In the Wanamaker Art Gallery

Afbeelding 11

In Merry Mood

A Book of Cheerful Rhymes

Nixon Waterman

Boston and Chicago

Forbes & Company

1902

Afbeelding 12

THE HOLE IN THE WALL

AUTHOR OF TALES OF MEAN STREETS,
A CHILD OF THE JAGO« E^lC

ALDI

McCLURE, PHILLIPS ^ CO.

NEW YORK

MCMIII

Afbeelding 13

RECORDS OF SHELLEY, BYRON

AND THE AÜTHOR

BY EDWARD JOHN TRELAWNY
WTTH AN INTRODUCnON BY

6E0RGE EDWARD WOODBEEEY

VOLUME ONE

NEW YORK

MCCLURE, PHILLIPS

AND COMPANY

IfCMIII

Afbeelding 14

The AMERICAN STAGE
AND THOSE WHO
HAVE MADE IT FAMOUS

ifyGUSTAV KOBBE

Author of " The Phyi of Arthur Wing Pinero,** " Some Recent
Playsand PUyen,* * and other dnnudc enays and contributions to the
"Ccntufy," "Scribner's," "Fonim," ««Rcviewof Reiriewt," etc

ILLUSTRATED WITH MANY
PORTRAITS üT SCÈNES FROM PLAYS

NEW YORK AND PHILADELPHIA

GEBBIE AND COMPANY

N IN ET E E N H U N D R E D AND ONE

Afbeelding 15

STATLER'S

AND HOW TO 6EE

BUFFALO

PUBLISHED ANNUALLY BY

STATLER'S RESTAURANT

ELLICOTT SQUARE

BUFFALO. N. Y.

Afbeelding 16

Afbeelding 17

THE WRTH OF
CHELTENHAM

m m

Afbeelding 20

BOOKS

FOR WINTER
E V E N I N G S

Afbeelding 21

•' Thê Hogers Quality"

Rogers & Wells

Fine Half-tone Engravings
High-grade Printing

Chicago

Afbeelding 22

TABLETS AND
INSCRIPTIONS

APPROPRIATELY PRINTED
IN TYPES RESEMBLING THE
LETTERING FOUND UPON

ROMAN

TRIUMPHAL

ARCHES

NEW YORK
M C M V

Afbeelding 23

MEMORIALS

TWO FRIENDS

LOWELL
CURTIS

PRIVATELY PRINTED
NEW YORK ANNO
D O M I N I M C M I I

Afbeelding 24

iSAINT LOUIS UNION
«TRUST®
COMPANY

CAPITAL AND SURPLUS
TEN HILLION DOLIABS

M- IV. Corner of Fourth
and L o c u s t S t r e e t s
SAINT LOUIS, MISSOURI

MCMUI

Afbeelding 25

'FIFTH-AVENUE-
TRUST- COMPANY

THE FUNCTiONS OF A TRUST
COMPANY- ITS ADVANTAGES

TRUST COMPANY is a

corporadon subject to St&le

Law and examination, which

exists primarily for the execu'

tion of Trusts. Such an insti'

tution afïbrds absolute protec

tion against unsaFe methods in

dw management of estates. A Trust Company

devotes its energies to caring ^ other people s

money. to seeing that iheir best interests are

subserved, and to securing fbr them a safe in-

vestment yield. )t can do ihis better ihan any

sin^e indivldual, and at less cost. because of its

large organization and peculiar facibties.

Afbeelding 26

A • MATTER • OF
CONVENIENCE

BEING A PRACTICAL
DEVICE WHICH Wia
SAVE YOU CONSDER'
ABLE ANNOYANCE Ir
MUCH VALUABLE TIME

NEW- ENGLANDTELEPHONE
fe-TELEGRAPH • COMPANY

101 -MILK- STREET
BOSTON • MASSACHUSETTS

Afbeelding 27

TRUSTS

OF TO-DAY

ByG.H.MONTAGUE

A BOOK OF FACTS

A baak thit givn the ipecific (acti ibout the
oTganization, the (inancial minigiment, the
buiinen methodi and the aims ot irusls. with
(uit infoimation ai lo the remediei fot iruits
■Irtady iried or propoted. The auihor *how*
the developroeni of the trust principle from iis
beginning, and tella ihehtMotyof the following

Amalgimated Coppcr Co., American GIu-
coM Co., American Chicle Co., American Ice

ILLUSTRATED TRADE

CATALOGUE

OF . SILVERWARE
JEWELRY • AND
RNE METAL GOODS

INOJUDING A SPEOAL .SFIFCnON
^BRONZES d'UBRARY NOVELTIES
IN INKSTANDS AND DESK SETS
FOR THE SEASON OF 1905.1906

BROWN & JENKINS

460 PENNSYLVANIA AVE.. WASHINGTON. D.C.

Afbeelding 29

ö tf n amptottXttn

«••ftMMM«**««MM«MHMMHMMMHMM«MHMMHMM<MI

Afbeelding 30

THE GARDEN SPOT

OF THE

SOUTH

VIEWS ALONC THE LINES OF

THE CENTRAL OF GEORGIA RAILWAY

Afbeelding 31

|rabe catalogue,tUu0trat(b,
of diloenoare, letoeirs,
anb ^ne Mttai <&oob0,
indubiitg a special selection of
IBron^B otib Cibrarn Nooelttea
in Snk 9tanb0 anb lOeok 0et0
ibr tl)e season of 1909-1906

Sronm ^ lenkins, kBtf Pam-
ogioania ^oc, tDa0l)tngton, JD. €.

Afbeelding 32

DARBT

0'GILL

AND THE

GOOD

PBOPLB

HBRMIN

IBTBMPLB

TON

THE WORKS OF

THEOPHILE

G j ur I E R

rtiMu xxin

ART AND
C RI TI C I S M

THB MAOIC HAT

JAPANESE IMPERIAL
VELLUM EDITION

Afbeelding 34

Afbeelding 33

THE FREE PUBLIC

LIBRARY OF THE

CITY OF AUGUSTA

MAINE

PURCHASED FROM THE
CITY APPROPRIATION

Afbeelding 35

N PRESENTING THE TUERK ALTERNAT-
ING CEILING FAN FOR NINETEEN
HÜNDRED THREE WE HAVE RETAINED
THE FEATURES WHICH HAVE GIVEN
SUCH GOOD SATISFACTION IN THE PAST, AND
WILL CONTINUE TO USE THE BEST MATERIAL
AND EMPLOY THE VERY BEST OF MECHANICS
TO KEEP OUR PRODUCT UP TO THE HIGHEST
STANDARD.

WE OFFER TO THE TRADE THIS YEAR OUR
REGULAR TWO-BLADED FAN, OF WHICH THERE
ARE MANY THOUSANDS IN USE, ALSO OUR FOUR-
BLADED FAN WHICH WE PLACED ON THE MARKET
LAST YEAR AND FOR WHICH THE CALL WAS
GRATIFYING, AND IT GAVE THE VERY BEST OF
SATISFACTION.

WE ARE ALSO READY TO SUPPLY OUR NEW
ELECTROLIER FAN WITH THE LIGHTS BELOW THE
BLADES. WHICH WILL BE FOUND TO BE THE
BEST ON THE MARKET.

ALL FANS ARE THOROUGHLY TESTED ON THE
CIRCUIT ON WHICH THEY ARE TO BE OPERATED
BEFORE BEING SHIPPED OUT. THEY ARE FULLY
GUARANTEED FOR THE SEASON AGAINST ANY
ELECTRICAL OR MECHANICAL DEFECTS IN CON-
STRUCTION.

Afbeelding 36

Srapozted (ynoiUirietv fot tke cFiaeót ^tade

^pziag, fpo4

olBtó» (%ópet thanhó het pattörtö fot
tkeit genetouó öuppozt in the paót, and
teópectfuUy oóhó them to call and öee
the new dfptin^ oTBUUnety on óhow
about oioazch the óecond, (jonipeti^
tion ió 60 heeno thatD oTörj. Sloper'
hoó made exttaotdinaty effoztó to get
togethet an exquióite and vety latge
ótoch, Stnpotted &Ioodeló aö well ad
het own niahe, **ideaó notfound elóe-
whete, * ' (Sfhe will appteciate the favot
of an eatly call and ptomióeó entite
óatiófaction

Y y^eót ^kittietli ^tteeU joew jjozk Qit^

Afbeelding 37

HET LEZEN VAN DRUKPROEVEN

' nbekendheid met de eene of andere zaak is
dikwijls oorzaak van een onjuiste beoordee^»
ling. Evenzoo gaat het met intellectueelen
of physieken arbeid. De een vindt dat deze
een «makkelijk baantje», de ander dat gene
een «louw bestek?» heeft.
.j Niet altijd eens is men tot oordeelen bes*
voegd en wordt er maar wat op los gekakeld. Zoo zal bijv. iemand
die uitsluitend physieken arbeid verricht moeilijk een juist oordeel
kunnen vellen over den intellectueelen arbeid van een ander. Maar
zelfs al is men tot oordeelen over werk van anderen geroepen en
bevoegd, al komt men dagelijks met anderer arbeid in aanraking,
daarom is men nog niet in staat op bloote waarneming tot een
juiste waardeering te komen. Daartoe is meer noodig, en wel in
de eerste plaats een nauwkeurige kennis van de voorwaarden
waaronder het werk verricht en de bezwaren waarmede gekampt
wordt.

Niemand nu kan m. i. die gegevens beter verschaffen dan de
belanghebbende zelf, mits hij niet overdrijve en alleen zijn per^^
soonlijke indrukken weergeve, maar ook bij anderen zijn licht
ontsteke. Vooral voor personen wier werkzaamheden elkaar aan^
vullen is deze kennis van groot nut, omdat zij veel tot onderlinge
waardeering kan bijdragen en vaak misverstand uit den weg
ruimt.

Met dit doel voor oogen wil ik pogen te schetsen de taak van
den corrector aan een groot dagblad, de moeilijkheden waarmede
hij heeft te kampen en de verhoudingen waaronder hij werkt.

4 49

Naar mij gebleken is houdt zoowat ieder er een oordeel op na
over corrector en correctie. Daar zijn bijv. personen die niet eens
weten wat nu eigenlijk een corrector is (*t zou daarom goed zijn
voortaan te spreken van proeflezer), maar den naam heel mooi
vinden en daarom een goeden dunk van den functionaris en diens
werkkring hebben ; anderen die, bij het lezen van de courant een
drukfout ontdekkende, maar niet kunnen begrijpen, dat zulke
«stommiteiten^ kunnen voorkomen en vrienden en geburen met
veel ophef er op wijzen; weer anderen die zelf wel eens gecorri«5
geerd hebben en het een «ondankbaar werk^» vinden ; nog weer
anderen die, hun stukje in de krant ontsierd ziende door een
drukfout, den corrector naar een minder begeerlijke plaats wens»
schen. Naast deze meeningen moge die van een corrector een
plaats vinden.

Allereerst dient de vraag onder de oogen gezien, aan welke
eischen een corrector heeft te voldoen. Het is moeilijk deze vraag
juist te beantwoorden. Het best kan men antwoorden : de corrector
moet een factotum zijn. Van alles moet hij weten, al behoeft het
geen grondige kennis te wezen. In die meening ben ik nog veri^
sterkt door een advertentie in een der Noordelijke bladen van ons
land, waarin een corrector werd gevraagd «tevens goed kunnende
omgaan met paardenx>. Menschen van studie, de geldelijke ver^
goeding buiten beschouwing latende, zijn als corrector niet op hun
plaats. Zij zullen spoedig overhoop liggen met de redactie die hen
van vitzucht en betweterij zal betichten en verwijten, dat zij de
hoofdzaak, de letterfouten, over het hoofd zien. Het best zal
degeen voldoen die naast het bezit van algemeene ontwikkeling,
niet licht geraakt is, een goed humeur en een goede gezondheid
heeft, zich steeds serviel toont, desnoods een beleediging voor

een compliment aanneemt en dan is het nog de vraag of hij

zal voldoen.

Men zal mij verwijten, dat ik overdrijf. En toch is dit niet zoo.
Een corrector kan nooit geheel voldoen I Deze bewering nu eischt
bewijs. Dit acht ik reeds voldoende geleverd door aan te toonen,
dat de corrector de wrijfpaal is tusschen zetterij en redactie. Zoo
kom ik vanzelf tot de punten die ik wil behandelen.

De kopij en proef komen van de zetterij ter correctiekamer. Nu
begint de taak van den corrector, t. w. zorgen dat de proef con^:
form aan de kopij wordt. Dit zou men althans meenen, maar het
is niet zoo. Juister ware te zeggen, dat de proef conform aan de
bedoeling van den schrijver wordt. Want helaas, vaak laat de
kopij veel te wenschen. Ter verontschuldiging zij aangevoerd, dat
dikwerf den schrijver de tijd ontbreekt om zijn kopij na te lezen ;
maar ook al bestaat de gelegenheid er toe, wordt dit vaak verzuimd.

Behalve nu dat de corrector rekening heeft te houden met de
vergissingen van den schrijver, heeft hij te kampen met het slechte,
vaak nauwelijks leesbare schrift, waarbij nog komt de overhaasting
waarmee aan een dagblad het werk moet geschieden, en te letten
op de nalatigheden en abuizen ter zetterij begaan.

Deze punten eischen een meer uitvoerige bespreking. Ten eerste
de vergissingen en fouten van den schrijver.

Komen dan zulke vergissingen voor. De kopij wordt toch door
de redactie nagezien. Een teer punt I Het antwoord moet luiden :
Ja, vaak ; en niet altijd wordt de kopij nagezien. De aard der vers^
gissingen is zeer verschillend. Om eenige te noemen : zinnen
zonder «staart» of slot; berichten die precies het tegenovergestelde
uitdrukken van hetgeen bedoeld wordt door weglating van het
woord «niet», enz.

Ook vergist de redactie zich vaak bij haar bewerking of ziet
onjuistheden over het hoofd. Daar heeft men bijv. de woorden
«alhier» en «hedenmiddag» of«hedenavond:» in uit andere bladen
overgenomen berichten, welke vergeten worden te veranderen
in den naam van de plaats waar het blad verschijnt, respectieve^
lijk in den juisten middag of avond ; verder twee berichten van
den zelfden inhoud enz. Menigmaal is de corrector dan ook in
de gelegenheid de redactie voor feilen te behoeden, waaronder
eigenaardige.

Eén voorbeeld uit de praktijk zegt meer dan ellenlange betoo^s
gen. Er komt een telegram, de redactie bewerkt het en nu luidt
het, dat benoemd zijn : in de sectie Letterkunde, wijsbegeerte en
geschiedenis dr. A, Bruining te ^s^Gravenhage, leeraar te Amsterss
dam, enz. Die beide domicilies komt hem verdacht voor. Hij ziet
dat het woord «Haag» op het telegram door de redactie is verans^
derd in «te *s Gravenhage» en nu wordt het hem duidelijk dat de
redactie zich vergist heeft. Hij slaat den Staatsalmanak na en
vindt den naam A. Bruining Hoog. «Haag» was dus een seinfout,
waardoor de redactie zich liet verschalken. In het voorbijgaan zij
hier tevens gewezen op de noodzakelijkheid, dat de corrector be^
schikke over vele en de nieuwste bronnen, die juist voor hem het
noodigst zijn. Dit laat wel eens te wenschen.

Een anderen keer leest de corrector tot zijn verbazing in een
stuk over onderhoud van standbeelden: «Ook Erasmus op de
Paviljoensgracht te *s Gravenhage zal nu van zijn kachelpolitoer
ontdaan worden». De redacteur heeft hier een lapsus calami be^
gaan en natuurlijk Spinoza bedoeld. Leest de corrector over der^s
gelijke en andere fouten heen, dan staat onzin als het bovenstaande
in de courant.

Zoo kon men onlangs bij het overlijden van Schimmel in De
Nederlander lezen, dat tot diens meest bekende grootere romans
behooren : Het Huis Lauernesse, De Pleegzoon en De Schaapher^
der, resp. nota bene werken van mevr. Bosboom Toussaint, Van
Lennep en Oltmans.

Maar niet alleen op onjuistheden, ook op de woordkeus dient
de corrector te letten. Wat zou men bijvoorbeeld zeggen van het
volgende bericht, indien men het ongewijzigd in de courant las:

«Naar uit New^^York aan de Times geseind wordt heeft president
Fowler verklaard, dat de directie den steun verkregen heeft van
400,000 aandeelen en dat veel handteekeningen verkregen zijn ten
gunste van het comité van niet^^aandeelhouders. Het comité heeft
het stemrecht verkregen van 100,000 aandeelen behalve de 1 86,000
aandeelen waarvan zij het stemrecht reeds verkregen had^.

Zóo zouden meer voorbeelden kunnen worden aangehaald.
Men begrijpe mij echter goed : ik wijs alleen de struikelblokken
aan, die de corrector op zijn weg ontmoet.

Nu het handschrift Voila Tennemi I

Het is bekend, dat de geleerdste menschen doorgaans het on»
leesbaarste handschrift hebben. Vermaard is in dit opzicht het
schrift van dr. Kuyper. Maar hij vindt in menig persoon zijn
evenknie. En 't grappigst is, dat vreemde woorden of eigennamen
— in het oog van den corrector althans — het onduidelijkst zijn.
Zeker, men treft ook fraaie handschriften aan en went aan een
hand, doch niet alle krijgt men dagelijks, vele slechts één of meer«:
malen onder het oog. De meeste drukfouten kunnen dan ook
op rekening van het slechte schrift gesteld worden, waarbij een
omstandigheid komt, de spoed, welke verderop besproken zal
worden.

Hierachter vindt men eenige staaltjes van onduidelijk en dui<s
delijk schrift gereproduceerd. Terloops zij er hier op gewezen, dat
velen schrijfmachines nog gebreken aankleven. Zoo de gelijkheid
van type van de 3 en 5 en het ontbreken van een afzonderlijk type
voor ij, waarvoor de y gebruikt wordt, hetgeen bij namen met
een ij zijn bezwaren meebrengt. Ook onduidelijke hectografische
afdrukken en met z.g. «blauwtjes» doorgeschreven kopij leveren
menigmaal moeilijkheden op*

Het spreekt vanzelf, dat niet alleen de corrector met het slechte
schrift te worstelen heeft, maar ook de zetter. Deze zet echter
laten we zeggen naar zijn beste weten en acht zich verder van vers:
antwoordelijkheid ontslagen. Men heeft zetters voor wie men zijn
hoed afneemt, zoo kranig komt een stuk zetsel uit hun handen.
Desniettegenstaande mag men zeggen dat het met de ontwikkeling
van den typograaf over het algemeen nog slecht staat. Hoe kan
dit trouwens anders van menschen die dikwijls nog voor ze de
lagere school doorloopen hadden bij een boekdrukker in de leer
werden gedaan en niets hebben bijgeleerd. Toejuiching verdienen
dan ook de pogingen die 'in het werk worden gesteld om den
typograaf meer kennis bij te brengen. Vooral avondcursussen voor
typografen zoo als die sedert vele jaren in Duitschland bestaan,
zullen, indien de boekdrukkerspatroons daartoe meewerken, veel
nut kunnen stichten.

Zeker, dikwijls is het slechte schrift de oorzaak van zetfouten
en in dit verband kan tevens niet genoeg tegen potloodschrift
worden opgekomen, dat vooral *s nachts, bij kunstlicht, eigenaar^
dige bezwaren meebrengt, — maar vaak ook worden in de een^*
voudigste stukjes, zelfs van gedrukte kopij, fouten gezet, woorden
gefantaseerd die er niet staan. Het is eigenaardig, dat men aan een

♦

y y

' .'/ / y ^'

/ "'T'

\*%r '•"

x^./ ^

. </

/•■

jitfV

//^-^^

^f^-^ti

L *

/ Mt viiL^^^jup^

Proeve van onduidelijk schrift

fout kan zien waar de zetter vandaan komt. Bijv. in een berichtje
uit een willekeurige plaats is sprake van de Oosterstraat ; maar de
zetter zet, hoewel 't er duidelijk staat, Oosterparkstraat : de Am^
sterdammer.

De oorzaak van zulke fouten is makkelijk aan te toonen. De
gedachten verwijlen een oogenblik ergens anders of de zetter heeft
zooeven een zijner kameraden wat gezegd en werktuigelijk zet hij
een van de gesproken woorden in plaats van hetgeen op de kopij
staat. Het ligt evenwel niet op mijn weg nader op dit onderwerp
in te gaan. Van onduidelijke kopij wordt veeltijds maar een woord
gezet, dat de zetter op het eerste gezicht er uit leest, de regel niet
nagelezen', zoodat woorden gezet zijn, geen zinnen. De geslachten
en naamvallen laat ik buiten beschouwing ; waar zooveel bekwa^s
mer menschen niet zuiver de Nederlandsche taal kunnen schrijven,
mag zoodanige kennis zeker niet bij een typograaf verondersteld
worden. De corrector is maar al te goed in de gelegenheid te
constateeren hoe slechts enkele uitverkorenen zuiver hun moeder^^
taal schrijven, hoe hoogst bekwame menschen tegen bovenge:*
noemd euvel zondigen. Maar toch vooral geen vereenvoudigde
spelling, die nachtmerrie voor velen ; ook niet om onzentwill Het
eenige waarop wij, correctoren, kunnen bogen : de Woordenlijst
van De Vries en Te Winkel van buiten te kennen, zou ons onU
nomen worden I

Bovenbedoelde zetfouten brengen den corrector maar al te
dikwijls op een dwaalspoor, zoo mooi passen ze in het zinsver*
band. Ook uitlatingen, die veelal veroorzaakt worden, doordat
de zetter bij twee gelijke woorden met eenige regels tusschenruimte
op het laatste overspringt, spelen een groote rol, alsmede onduide^:
lijke proeven, die oorzaak van de meest hinderlijke drukfouten

kunnen worden. De corrector ziet bijv. een o voor een e aan en
gebeurt dit nu in het woord heer, dan heeft men al een van de
onaangenaamste fouten voor een courant. Hoe soms de proeven
onder de handen van den corrector komen, moge uit bijgaande
reproducties blijken.

Vele krantenlezers hebben wel eens hartelijk zitten lachen om
het drukfoutenduiveltje, dat zulke comische dingen kon laten
zeggen. De Nederlandsche Journalistenkring is zelfs begonnen zijn
Mededeelingen te verlevendigen met het vermelden van grappige
drukfouten, waarmede zij nu De Warejacob concurrentie aandoen.
Als tegenhanger wil ik dit opstel opmonteren met eenige typische
zetfouten. Wat de schrijffouten betreft zal ik 't maar bij de reeds
genoemde laten. De verleiding is anders sterk, vooral wanneer
men o.a. zoo'n twintig^^eeuwsch snufje te signaleeren heeft als
globetrottoirs.

Uit mijn verzameling volgen hier dan eenige grappige zet^
fouten :

Ah, nous marchons vite avec M. Combes, schreef Charles
Charmes in een kroniek in de Revue des Demi'^mondes (Deux
Mondes), il ne nous laisse guère Ie temps de respirer.

Bij de behandeling van de Drankwet in de Tweede Kamer (art.
15' verbod van kansspelen in vergunningslokalen) werd den
heer Bos in den mond gelegd : dat men verkeerd zou doen van
iets anders te spreken dan van Kainspel (kansspel).

De Engelsche gezant bij ons Hof, Sir Henry Howard, is gister*
avond van zijn verblijf in het Buitenland (Buitenland) hier ter
stede teruggekeerd.

Bij de behandeling van een rechtzaak: Hij verklaarde, dat bekl.
herhaaldelijk weigerde heen te gaan, daar hij zeide de vrouw be«»
paald te moeten opeten (spreken).

In de Zuid' Afiikaansche Post \2mL 15 November 1.1. vinden wij
een geheel van den Commissaris Spinio (communis opinio) a&
wijkend oordeel over Ferreira's inval.

Achtereenvolgens werd hij president van de wees^, onbeheen»
de en de soldateri'boedelkamer (desolate boedelkamer) op St.
Eustatius.

Spr. herinnerde aan het woord van Fröbel: Gemakkelijker gaat
een hemel (kemel) door het oog van een naald dan dat een op^
voeder ingaat in het Koninkrijk Gods.

Van de lichting van 1904 had zich slechts een millioen (milicien)
opgegeven voor adspirant^militie^officier.

Lunch en conservatie (conversatie) zijn schoone zaken voor
heeren die het eten en het praten verstaan, doch daarvoor zijn ze
niet tot afgevaardigden verkozen.

In de lage Friesche venen is een actie merkbaar onder de veen^
arbeiders. In een vergadering is besloten tijdens de ascampagne
(a. s. campagne) hooger loon te eischen.

Het kwam herhaaldelijk tot vechtpartijen tusschen Slavische en
Duitsche murenzonen (muzenzonen).

Door de Gezondheidscommissie waren in verschillende winkels
worsten gestolen (monsters genomen).

ClTi^-^u/L^

dtM^

Proeve van duidelijk schrift

Verslag van den Haagschen raad: De Voorzitter bepleit uiteen
poëtisch (practisch) oogpunt aanneming van het voorstel.

In een verslag van een sectievergadering van het Geneeskundig
Congres : verstandsklier in plaats van voorstandsklier.

Ook autonomische (anatomische) gebreken bij moeder en kind
kunnen een beletsel zijn voor natuurlijke voeding en de aange*'
wende instrumentjes geven weinig resultaat.

Het Russische ZuidhoIIandsche^Ztc^tskadcr (Middellandsche^
Zeei^eskader), bestaande uit het slagschip «Osliabia?», den kruiser
«Aurora» en vier torpedobootvemielers, is te Cherbourg voor
anker gegaan.

Behalve proclamaties en revolutionaire brochures, werd onder
de papieren ook een aantal Chineesche (chemische) formules ge<»
vonden voor ontploffende stoffen.

Voor wie de stakingsgeschiedenis te Deventer gevolgd heeft
deze nogal krasse :

Vrijdag j.1. heeft de directeur der Kon. Deventer Tapijtfabriek
aan de pers een interview toegestaan naar aanleiding van de uit^
gebroken staking.

Eerst gaf de directeur zijn lezing over het voorgevallene in de
fabriek» dat de staking ten gevolge had. De verhouding tusschen
den ontoerekenbaren (getouwbaas) Timmermans en den ontslagen
wever Van de Leur gaf hem geen aanleiding, te onderstellen, dat
de mishandeling het gevolg is geweest van wrok van den een
tegen den ander

In een verslag van een openbare dansles: De Pavane werd
bekoorlijk uitgevoerd door 40'jange (40 jonge) dames in aller^
liefste kostuumpjes.

In een bestek, waarin sprake is van buitenboeidelen, komt te
staan buitenhordeelen,

23 Januari wordt een tentoonstelling van schilderijen, beelds?
bouwwerken, aquarellen en goapkuche (graphische) kunst ge*"
opend.

Bovenstaande zetfouten zoo verschillend van karakter zijn bo>s
vendieti een aandachtige beschouwing waard, omdat zij zoo goed
illustreeren hetgeen ik zooeven over de ontwikkeling van den
zetter zei.

Maar er is meer.

De corrector heeft nog op velerlei andere kleinigheden te letten :
of niet een hoofdje vergeten is, of de afscheidingen in het oog zijn
gehouden of het stuk met de aangegeven letter is gezet, de intern
punctie, enz. Ja, zelfs de, ter zetterij zoo geminachte, verwaarloosd
wordende komma kan de oorzaak worden van een storende fout.
Wil men een voorbeeld van de macht der komma, nog wel een
zeer aardig ?

«Men schrijft ons :

De man, van wien verteld werd, dat hij de Bloemendaalsche
omgeving onveilig maakt, door, ongekleed, alleenloopende dames
lastig te vallen, is bij de politie bekend. Het is echter onjuist, dat
hij iets kwaad in het schild voert.»

Alvorens nu het hoofdbezwaar, den spoed, onder de oogen

te zien komt het mij gewenscht voor eerst de verhoudingen te
behandelen.

De verhouding tot de zetterij geeft geen reden tot opmerkingen.
Alleen kunnen vermeld de jaag^^vlagen van den meesterknecht,
die «anders de vorm niet vol kan krijgen», en soms vraagt of
proeven, nog niet eens in het bezit van den corrector, «haast
klaar» zijn. Is de correctie niet tijdig gereed, dan worden wel eens
berichten ongecorrigeerd in den vorm gezet. Voor den corrector
is dit natuurlijk minder aangenaam, want de lezer wijt hem deze
fouten. De methode bij een der groote bladen gevolgd, waar
onder het rubriekhoofd Laatste Berichten is gezet: ongecorri:»
geerd, verdient dan ook m. i. wel aanbeveling. Hoe meer bericht
ten wèl nog gecorrigeerd kunnen worden opgenomen des te beter.

De verhouding tot de redactie is aan sommige bladen wel eens
minder aangenaam.

De oorzaak ?

Er is niet één, maar vele zijn op te noemen. Allereerst onbe«s
kendheid met de bezwaren waarmede de corrector heeft te kampen.
Men leest wel eens een stukje van eigen hand en vindt dat in 't
geheel niet lastig. Natuurlijk niet I Immers, men kent den inhoud
en heeft dus slechts op de zetfouten te letten ; men kan het dus
corrigeeren zonder de kopij te raadplegen. Vaak blijven er dan
echter óok nog fouten staan. Maar deze maatstaf is niet de juiste.
Wil men zich een oordeel vormen, wil men inderdaad de bezwaren
aan de werkelijkheid toetsen, dan moet men een geheelen, liefst
drukken dag, wijden aan correctiearbeid en daarna het resultaat
eens laten nagaan, waarbij niet alleen de feilen, maar ook de hoe^
veelheid werk, die is afgeleverd, in aanmerking zal moeten worden
genomen. Eigenaardig is het in dit verband op te merken, dat

-62

Ih' UiVsto met-tin^' mi..- uU n-r ^und Ke-
slaa?.1 bKsrho.Kvd word.Mi,<„Ml/....:H,a,,..MiHk #
met zou iain,k was als .Je lu«fsj.. ,„4;,, ;Vun /^
vum»s.in«.n hoeft het n.el .ir.(i>:ok«:o. In d"
leuufu WHS de stal .Tüch..m.s do «olukkic»^ die
l|^ met EgratiKüfe Wnn v^rkoopsro.L .n mot' Zip

l^gde oj» |den hordenren. D- pikeur Doelen .u ' *

w.si nu.i Anna UI e„ V.nt d'tue.t twoé dn" / O

v^njer. t. wmiu-n on N.ily f^,.i^|, Uncht weer , V' ,/ ^»^

HiCüid te V('i beteren.

lh> geot^taillot-rdt^ uitslA.r i<;.

pu.ird,-,i. lü(M> M. f 250, f 7.-!. f 2o ^ x

De starr had boJPi- kunnm /Ijn. Hoeds i/h^t / «^

«..makkol,^ fn.v,il ld,.,d d. tw1.ed. plaats ^
bf/etle 11.1 -tli;d.

'V? •• T; ^"V- V' '-*•>' Tu-Iianm-ijVrlSaoeck ^ \,, /.

Kcr. L. ... >.(d v...s?:n i-.Talignure de leidinff
iiaM e.. .0 , Du-1 .:..,, .d.>.aml, ;(evoI-d door ^. , .

/a ' 1 'r' r j ' ' '■ rM'iviou vor achter. '^►'. , ^

f - ^^ .•!.^...' H. .: ., .,i (Veuf/ (Allen). ^ \* ' "^

liJ. >j.,,n.. .1; ]lM),.;;.Mp.<Jraverij :^*J00 M. /

iv^.a- dh. .,-,.,.. ; .-r.n Dot, <^ii;oh<>tle te dansen
;'• ^ ' . •' • '• :'"*i''!. <';«'n.imen tijd giog
, ■ ' '• 'J i. iiu.ir luif-sl (leze

"• ;': '•" '" ' ■"' Ml anri Vaul.an. di^ ' ^

les '", :^'";,| • '■■ * •'•• '-i"i"<M-V-..tdÜi«.st. /6/

' 'j.'>»';.. .. \a..l;:.; „;;>r,i,. ..j.. VVa^s^i^.1a^ (De '

Drukproef (Het resultaat van onduidelijk geschreven namen)

menigmaal fouten die door den corrector over het hoofd zijn
gezien ook door den revisor niet worden opgemerkt. Een tweede
oorzaak is het werk zelf: verbeteren. Vele redacteuren worden
niet gaarne betrapt op onjuistheden en zijn zeer gevoelig, wanneer
hun gewezen wordt op een flater. Zelf lokken zij dit echter uit
door den eisch, dat conform hun kopij gecorrigeerd moet worden.
Maar aan den anderen kant wordt door denzelfden persoon den
corrector op soms onheusche manier onder het oog gebracht, dat
een lapsus, dien hij nota bene zelf schreef, is blijven staan.

De slotsom komt hierop neer, dat de schrijver niet wil erkennen,
dat hij fouten maakt óf den corrector te ver beneden zich acht om
in zijn werk verbeteringen aan te brengen ; maar dat, wanneer hij
merkt, dat hij zich toch vergist heeft, de fout door den corrector
niet is opgemerkt en in de courant staat, hij niet wil erkennen zelf
de schuldige te zijn, en een schuldige moet gevonden worden —
natuurlijk de corrector.

Heeft de corrector een zetfout laten staan en is hierdoor het een
of ander stuk, waaraan al dan niet veel zorg is besteed, ontsierd
of onduidelijk geworden, dan ontleent de schrijver hieraan het
recht op te toornen, zonder te bedenken, laat staan te vragen,
welke verontschuldigende omstandigheden zouden kunnen gcU
den, of soms niet met het overzetten van een machineregel de fout
er in gekomen is, enz.

Zeker, het is onaangenaam zijn werk ontsierd te zien door een
drukfout. Maar zoo lang er couranten gedrukt zullen worden,
zullen ook drukfouten voorkomen.

Met het oog op bovenstaande is het goed, dat de correctie
onder den hoofdredacteur ressorteert en niet onmiddellijk verants^
woordelijk is tegenover de directie, zooals wel voorkomt. Eerst:*

genoemde toch is bij verschillen en verzuimen beter tot oordeelen
in staat, omdat hij ieders werk naar behooren kan nagaan en de
mate van schuld daarnaar afineten. Te meer ben ik in die meening
versterkt, nu een collega mij mededeelde dat, vóór jaren, een
corrector van een der groöte bladen, waar de corrector onmid:»
dellijk aan den directeur verantwoording schuldig is, zijn ontslag
thuis kreeg, omdat in een rede van dr. Kuyper in plaats van
<icooilam3» was komen te staan «oorlam^». Intusschen, welk een
eigenaardig licht werpt dit op de totale afwezigheid van eenige
notie van den aard van het werk; op de rechtspositie, op de
bestaanszekerheid ? Welken invloed ook dit op het werk uitoefent
zal verderop blijken.

En nu mijn laatste bezwaar : de spoed waarmede gecorrigeerd
moet worden. In het licht van al hetgeen ik hierboven schreef zal
dit thans, op den achtergrond, meer uitschijnen. Wie op de hoogte
is van de werkwijze aan een groot dagblad weet maar al te goed
hoe tegen het uur, dat de «vorm gesloten wordt», er een ware
steeple chase plaats heeft van redactie, zetterij en correctie. Maar
ook andere oorzaken werken mede. Men meene toch niet, wanneer
men een courant voor zich ziet^dat dit de dagtaak van de corrects
toren is geweest. Dit is bezijden de waarheid. Er wordt een groot
aantal kolommen overgezet, die hebben moeten plaats maken
voor belangrijker berichten, welke later inkwamen. En juist, dat
steeds het nieuwste, hetwelk dus ook het laatste komt, in de cou^s
rant moet, is een niet te keeren oorzaak van overstelpenden arbeid
op één tijdstip.

Wat geeft het echter of ik al beweer, dat de spoed waarmede
gewerkt wordt, het werken vaak ontaarden doet in, ja er is maar
een goed Nederlandsch woord voor, jakkeren, oorzaak is, dat

5 65

fouten door den corrector over het hoofd worden gezien ; dat
fouten inhaerent zijn aan een courant en men den corrector dus
er over niet te hard mag vallen; dat op drukke momenten vaak het
volgen van de kopij niet mogelijk is ; dat tengevolge van alles te
zamen, ook van te langen arbeidsduur achtereen of te beperkte
arbeidskracht (volgens een Duitsch grafisch tijdschrift moet op
elke 10 zetters een corrector zijn), de gezondheid van den corrector
ondermijnd wordt, hij overwerkt raakt?

Dit laatste wilde ik nader staven. Ik wendde mij daarom tot
twee zeer geziene Haagsche doctoren, waarvan de eene oogarts,
die echter liever hun namen niet vermeld zagen. Zij stelden mij
door hun zeer gewaardeerde inlichtingen in staat ook in dit op^
zicht beslagen ten ijs te komen.

Ik vertelde hun dan den aard van het werk, den werktijd, de
bezwarende omstandigheden enz. en toonde tevens eenige slechte
handschriften, die dagelijks voorkomen.

De oogarts deelde mij mee, dat de vraag naar den invloed, dien
het werk op het gezichtsvermogen oefent, moeilijk te beantwoors*
den is, daar veel afhangt van de personen die het werk doen.
Sommige menschen, vooral jonge, kunnen ongestraft veel van
hun oogen vergen, weer anderen krijgen direct bezwaren in ver^
band met gevoeligheid voor licht, congesties enz. Dit echter staat
vast, dat vermoeienis der oogen myopie oftewel bijziendheid in
de hand werkt.

Voor den anderen arts was toevallig correctie geen onbekende
arbeid. Zijn oordeel was, dat onder de aangevoerde omstandige
heden, na drie uur onafgebroken inspannenden arbeid anderhalf
uur rust moet volgen en dat dusdanige arbeid bijv. zes uur ach^
tereen noodwendig met neurasthenie moet eindigen. Het eene

lichaam zal langer weerstand bieden dan het andere, maar niemand,
die bij zoo'n dagelijksche onafgebroken marteling van de hersenen
er aan ontkomt. Deze medicus was ook van meening, dat het
zwaartepunt lag in den spoed. Bovendien was hij zoo vriendelijk
mij een boekje *) ter hand te stellen waarin ik door zeer bekwame
hand de overspanning van medische zijde behandeld vond. Al
lezende steeg mijn belangstelling. Over de verschijnselen die het
gevolg zijn van vermoeidheid der hersenen, welke daarin werden
vermeld, had ik collega's vaak hooren klagen en zij waren mij
zelf ook niet vreemd.

Ik lees het volgende uit het werkje voor den lezer samen en
beveel het overigens ieder ter lezing aan :

De vermoeienis is een normale, de overspanning een patholo<$
gische toestand. Maar waar is de grens tusschen vermoeienis en
overspanning? Die grens is even moeilijk te trekken als die, welke
in de biologie het normale van het abnormale scheidt. Desniet^
tegenstaande mag men aannemen, dat de vermoeienis tot over>»
spanning wordt zoodra de psychische en physische gevolgen der
vermoeienis met een ongewone intensiteit zich voordoen en door
buitengewoon langen duur zich onderscheiden.

De vermoeidheid der hersenen openbaart zich door mindere heU
derheid van den geest; door vergrooting van den tijd, die voor
associatie van denkbeelden noodig is, door afstomping der gevoelig'
heid, hoofdzakelijk van de gezichtsgewaarwording en soms door
een lichten graad van duizeligheid. De gevolgen van hersenver^^

•) «Vermoeienis en Overspanning» door Prof. A. B. Marfan. Uit het
Fransch door mevr. de wed. prof. G. H. van der Meij Jr., met een voorrede
van prof. B. J. Stokvis. De Erven F. Bohn, Haarlem.

moeidheid kan men gemakkelijk bij zichzelf waarnemen ; daartoe
is geen beter middel dan langen tijd achter elkander hardop voor
te lezen ; deze arbeid vermoeit spoedig, daar vele psychische
centra daarbij tegelijkertijd in het spel zijn.

In één woord het proces der aandacht, de anomale psychische
toestand kan niet lang duren, zonder stoornissen teweeg te bren-
gen, die nu eens onbeteekenend en in zekeren zin physiologisch.

> •»•

»!': -/stilt war- i-^ mi: : V^ro Anvirlit / f^-^ ^

W ^' '• •» t u|ii k/ z]/^ ' yfr\hn-u. wj«» i C» '

10 /' ' V' :»••"• '''|i>llru l^-'u'»* 'i'NT Vor-- 4 ^

Y^" iil>-ilihni nu sicli ini Tn

/3 ' •

r ■'«' ii'iiiim II WW su'ii iMi III- A£^

/ ' 'S •:! ' II ['iiUJil. ^ii<5 stfllo-ii, 91

' nir r ir 'v ri-d' •'i'»w«'r< 7n v-i*- /^

' ^ :• ' :; 'li.' M.ijv p» Hsi-^riiv^ von / *^

' /^ *-• ,M, . . |f.!... : r •i.ii/li'-'i (1 \iis"-.ohnl

I C I ' • ' '• •'•■ rvK'M»l»;»ljii hnvh- n

.jf^ 7'..-. ^;. . n ....•.(•iii'MiiL'nn^ /•*'/:

/e.

• j ^fc .•••r.| '• ; W.i-il. l/rviffM^<rifs;itf' /

I 5t 'I'' ^ '. ?• ' '■ :r V... S'-.--itfall«»u u. (1. ^/v>i< i

Drukproef van een duitsch citaat (Onduidelijke proef)

dan weer ernstig, langdurig en in waarheid ziekelijk zijn; de
aandacht put niet alleen de hersencellen, zij put ook het geheele
organisme uit. Zij brengt in de verschillende apparaten van het
animale en het vegatieve leven, prikkelings verschijnselen van dy^
namogenen of remmenden aard tot stand, prikkelingen, die op
haar beurt door een uitputting gevolgd worden, welke vooral bij
depressieve aandoeningen sterk op den voorgrond treedt. Deze

physieke openbaringen van de aandacht gaan met een meer ot
min belangrijke verandering in de stoiwisseling gepaard.

De geestelijke overspanning brengt niet altijd ziekelijke toeis
standen mee ; daartoe zijn bepaalde voorwaarden noodig en deze
voorwaarden zijn van den vorm der overspanning of van den
aard van het overspannen individu afhankelijk.

Wat den vorm der overspanning betreft zoo is diegene het meest
aangrijpend, waarbij overmatige intellectueele arbeid met zware
moreele zorgen gepaard gaat.

Laat ons eerst de gevolgen van intellectueele overspanning
nagaan bij een individu, dat noch heriditaire, noch persoonlijke
antecedenten heeft.

Hij begeeft zich ter ruste, maar hij kan den slaap niet vatten; hij
denkt onophoudelijk aan zijn werk en al zijn wilskracht is niet bij
machte de ongeregelde werkzaamheid zijner hersenen te temperen.
Niet alleen, dat hij niet slaapt, maar hij lijdt ook aan een onaans^
gename gewaarwording van koude in de extremiteiten, spanning
in het hoofd, gevoel van geslagen zijn in de ledematen en een wee
gevoel in de maagstreek. Meestal is één nacht van volkomen rust
voldoende om de uitgeputte krachten te herstellen. Herhaalt zich
echter de aanval der vermoeienis, dan ontstaat er een ware pathoss
logische toestand die geen andere is dan neurasthenie. Geldt het
een vroeger volkomen gezond individu, dan kan men desverkie^
zende de gevolgen der overspanning van den geest wel met den
naam van neurasthenie bestempelen, maar dan is deze neurasthenie
toch in elk geval een lichte, goedaardige vorm, zeer verschillend
van den emstigen zwaren vorm.

De symptonen van dezen lichten vorm, van dezen toestand
van eenvoudige uitputting zijn de volgende :

In den aanvang vertoont zich — zooals gezegd — een eigene
aardige soort van slapeloosheid, gekenmerkt door een groote
moeite om den slaap te vatten. Bij het ontwaken heeft men een
zwaar gevoel in het hoofd, loomheid in de ledematen, een drogen
mond en somtijds lichte neusbloedingen. De eetlust blijft niet
alleen goed, maar is soms opgewekter dan anders ; na den eten
vertoont zich een gevoel van opgezetheid en zwaarte in de maag
met een voorbijgaande behoefte om te slapen. In enkele gevallen
heeft men een of twee uur daarna een pijnlijk gevoel in de maag
of in de streek onder de lever, dat na het gebruik van een kleine
dosis bicarbonas natricus verdwijnt. Dit alles gaat vergezeld van
een min of meer hardnekkige obstipatie. Loopen, staan of snelle
bewegingen kunnen lichte duizeligheid opwekken. De gezichts^
scherpte is een weinig verzwakt ; het humeur wordt opvliegend
en de geestelijke arbeid valt meer en meer zwaar. Ten slotte kan
de patiënt door een meer of minder heftige hoofdpijn gekweld
worden die met tusschenpoozen optreedt en van plaats verwisselt;
zoodat ze nu eens in het voorhoofd, dan weer boven de oogen of
in het achterhoofd of de hersenkas gevoeld wordt.

Vertoont echter de patiënt hereditaire gebreken, dan zal zelfs
een matige overspanning van den geest den zwaren en hardnek^
kigen vorm van neurasthenie veroorzaken, die voor den patiënt
tot een marteling wordt en den geneesheer zijn onmacht zoo le^
vendig doet gevoelen.

De neurasthenie neemt de eerste plaats in onder de aandoen^
ingen, die het gevolg zijn van de vermoeienis der hersenen ; zij is
de echte overspanningsziekte.

Ten slotte heeft men de meer en meer voorkomende gevallen
van algemeene verlamming, krankzinnigheid en zelfmoord aan

de steeds toenemende geestelijke overspanning willen toeschrijven,
maar ook hier mag alweer de inspanning van den geest niet als de
eenige oorzaak gelden. Tot zoover de medicus.

Een tweetal passages heb ik gecursiveerd. De eerste, omdat hier
zoo duidelijk van medische zijde een verklaring wordt gegeven
van de oorzaak, dat fouten worden over het hoofd gezien. Dit in
verband met de hiervoor door mij opgenoemde bezwaren toont
aan hoe belachelijk het is bij een hinderlijke drukfout in ernst den
corrector de verzekering af te vragen, dat dergelijke fouten niet
meer zullen voorkomen en zich ontstemd te toonen, wanneer het
eerlijke antwoord luidt, dat die verzekering niet gegeven kan
worden; dat den volgenden dag door een samenloop van de
aangevoerde omstandigheden wellicht weer iets dergelijks kan
voorkomen.

Den tweeden passus omdat van zoo bevoegde zijde de volle
nadruk wordt gelegd op de nadeelige, ernstige gevolgen van het
samengaan van overmatigen intellectueelen arbeid met moreele
zorgen, als daar zijn, onvoldoende salaris voor een groot gezin,
onzekere positie, slechte vooruitzichten, voortdurende onheusche
aanmerkingen, overdreven eischen, enz.

Dit opstel zou echter niet volledig zijn als ik hier niet de mid^^
delen tot redres aangaf, die ook aan een goede typografie moeten
ten goede komen. Zij zijn, gelijk de lezer reeds heeft kunnen
vermoeden :

1^. Voldoende arbeidskrachten, waarbij men den maatstaf neme
op elke tien zetters een corrector.

2^ Behoorlijk salaris met periodieke verhoogingen.

3^ Geen voortdurende en vooral geen onheusche of onvers»
diende aanmerkingen.

4^. In verband hiermede grondige kennis van den aard der
werkzaamheden, zoodat men niet Hchtvaardig aanmerkingen zal
maken.

5®. Geen tegenstrijdige orders van verschillende personen, maar
één order van den hoofdredacteur, waaraan de hand worde ge*
houden en die ieder, óók de redactie, moet opvolgen.

6°. Het zooveel mogelijk rcvideeren van onduidelijk geschreven
stukken, vooral indien ze met de zetmachine zijn gezet.

7®. Het aankweeken en bevorderen van een aangename ver^
standhouding.

Ik meen in dit opstel het summum van het correctoraat ge*
schetst te hebben. Als bewijs echter dat drukfouten niettegen^
staande een kalmere correctie dan aan een groot dagblad kan
plaats hebben, toch zullen blijven voorkomen, vermeld ik ten
besluite de volgende :

In de uitgave van het Staatsblad van de firma G. B. van Goor
Zonen, Erven P. A. de Jong te Gouda, komt in Staatsblad N^ 224
(een wijziging van de Provinciale Wet) een vreemde drukfout
voor; in art. 38, Ie alinea nl. leest men daar: «De griffier mag
Onzen Commissaris en de leden van Gedeputeerde Staten niet
in den eersten of tweeden graad van bloedverwantschap of zwart''
gerschap (zwagerschap) bestaan. Die fout wordt herhaald in de 2e
alinea waar staat : «De zwangerschap houdt op door het overlijden
der vrouw, die haar veroorzaakte».

Indien het bovenstaande zal bijdragen tot het vellen van een
juister oordeel over het werk van den corrector en tot wegneming
van bezwaren dan zal dit den schrijver veel voldoening schenken.
DEN HAAG CORN. J. E. BOSMANS

EMIL JULIUS GENZSCH

Ti^r,

• '^^^ e boekdruk ondereaat in onze daeen on»*
> ^ miskenbaar een ontwikkeling in artistieke
X richting. Terwijl wij ons over deze daadzaak
« verheugen is het slechts een plicht der dank^
/^ baarheid ook die mannen te gedenken, die
I ^ deze ontwikkeling geheel in stilte, schijnbaar
Ê-Wi V ; \pr^?\^V'yyj2 onopzettelijk en zelfs in den nauweren bes«
roepskring niet naar verdienste geschat, dikwijls zelfs verkeerd
begrepen en bestreden, door ernstig werken en met onvermoeide
volharding voorbereidden, gedragen en gesterkt door de over«:
tuiging, dat het waarlijk goede en schoone toch eindelijk moet
zegepralen.

De boekdrukkunst heeft reeds vroeger een tijd van bloei beleefd,
die in de Nederlanden langer heeft voortgeduurd dan in één
ander land. De werken der drukkerijen van Elsevier en Plantijn
bijv. waren nog kunstwerken, toen de boekdrukkunst in Duitschis
land bijna tot den laagsten trap was gedaald en de oudere romein^:
engothische schriften blijven ten allen tijde bewonderenswaardig.
In de achttiende eeuw had, naast Holland, Frankrijk en gelijktijdig,
maar langer dan laatstgenoemd land, namelijk tot voorbij het
midden van de negentiende eeuw, Engeland de leiding op het
gebied van het stempelsnijden. In de tweede helft van de negen:»
tiende eeuw verschijnen de fransche stempelsnijdersweer op hunne
oude hoogte. Technisch staan de amerikaansche stempelsnijders
met hen op één lijn maar niet in kunstontwikkeling. De duitsche
lettergieters hebben voor hunne fraktuurschriften altijd knappe
graveurs gehad; voor de romein waren ze evenwel tot aan de

liatste vijf en twintig jaar van de negentiende eeuw van het bui»
tenland afhankelijk.

Als wij het typografische letterschrift beschouwen, zooals het
zich aan ons vertoont omstreeks achttien honderd zestig tot zevens^
tig, dan zien wij een bont, karakterloos mengelmoes van fraktuur^^,
gothisch^^en romeinschrift uit alle oorden : naast engelsche, fransche
en amerikaansche evenwel slechts weinig duitsche, die gedeeltelijk
zeker niet slecht waren, maar de goede smaak om ze verstandig
te gebruiken, ontbrak. Velen er van waren producten eener vooral
in Amerika tot ontwikkeling gekomen, virtuose graveertechniek
zonder eenigen kunstzin.

Omtrent dien tijd begint het zelfstandige werken van den in
den titel van dit opstel genoemden duitschen lettergieter, den heer
Emil Julius Genzsch, oudsten chef van de firma Genzsch & Heyse
in Hamburg.

Emil Julius Genzsch is den 22sten Maart 1842 te Hamburg
geboren. Zijn vader, Johan August Genzsch, was eigenaar van
de den 28sten Februari 1833 opgerichte firma Genzsch 6< Heyse,
eene reeds toen ter tijde wegens haar solied werk wijd en zijd
bekende en ter goeder naam staande lettergieterij, die na den dood
van den in 1849 gestorven compagnon Johan George Heyse in
vollen eigendom aan Genzsch was overgegaan.

Emil Julius Genzsch had in de zaak zijns vaders, waarin hij
met Paschen 1856 als leerling optrad, de lettergieterij van onderen
op en in alle vakken geleerd en was toen verscheidene jaren in
Frankfort en Weenen en ook in Frankrijk en Engeland practisch
werkzaam. Hij werd zoo doende niet alleen vertrouwd met de
vergevorderde techniek, vooral van de fransche en engelsche gies?
terijen, maar hij had ook gelegenheid vele en vruchtbare indrukken

in zijn voor kunstzin ontvankelijk gemoed in zich op te nemen en
den hem eigen fijnen smaak te zuiveren en verder te ontwikkelen.
In het vaderland teruggekeerd, nam Emil Julius Genzsch den
Isten Mei 1866 de lettergieterij van zijn vader over, daar deze ten
gevolge van toenemende ziekelijkheid zich uit de zaken moest
terugtrekken. Nu begon een tijd van ingespannen arbeid om de
zaak technisch en artistiek te volmaken en in omvang uit te breiden.

ie Kunstgesetze sind nicht in den wandel-
baren Formen eines zufalligen und oft ganz
entarteten Zeitgeschmacks, sondem in dem
Notwendigen und Ewigen der menschlichen Natur,
in den Urgesetzen des Geistes, gegründet. Aus dem
göttlichen Teil unseres Wesens, aus dem ewig reinen
Ather idealischer Menschheit strömt der lautere Quell
der Schönheit herab, unangesteckt von dem Geist
des Zeitalters, der tief unter ihm in trüben Strudeln
dahinwallt.

Uedicrval-AnHqtta

SCHILLER

De eerste, welgeslaagde onderneming was de in 1868 plaats
vindende uitgave van een stel Elseviev of MediaevaMetters (old
styles) in romein en cursief, waarvoor Genzsch de matrijzen uit
Engeland had gekregen. Voor de duitsche boekdrukkers waren
deze letters eene verrassing, maar slechts door enkelen werd de
innerlijke waarde ervan dadelijk ingezien; de meeste begrepen ze
niet en zelfs vonden ze in de vakpers openlijke tegenspraak. Meer
dan de boekdrukkers toonden kunstlievende uitgevers hunne be^

langstelling in de eenvoudige en edele vormen van de mediaeval
en daardoor vonden de letters toch spoedig hunnen weg naar de
beste boekdrukkerijen niet alleen/ maar ook de meeste gieterijen
namen ze in haar letterschat op. De mediaeval werd een courante
letter.

Ten gevolge van de door de firma Genzsch & Heyse van den
beginne af met bijzondere zorg gekweekte relaties met de boek«i
drukkers van de noorsche staten drong de mediaeval ook spoedig
naar Denemarken, Zweden en Noorwegen door en van deze landen
was het weer vooral Zweden dat de mediaeval met groote voor*
liefde opnam, zij werd hier in zekeren zin de nationale boekdrukst
letter en is dit tot op heden gebleven.

Na de uitgifte van de mediaevali^letters, waarop spoedig ver^
schillende aanvullingen volgden, waarbij de verbetering van de
oudere soorten niet werd achterwege gelaten, bleek het noodig
te zijn de werkplaatsen te vergrooten en meer machines aan te
schaffen. Daar de sedert 1841 in gebruik zijnde localiteit geene
uitbreiding toeliet werd er ver buiten in de voorstad Barmbeck een
geschikte, nieuwe fabriek gebouwd en in 1 872 betrokken. In het
volgend jaar werden de gietmachines voor het eerst door stoom
gedreven. Hierdoor bereikte de lettergieterij eene hoogte, die haar
in deze industrie op één lijn plaatste met de grootste duitsche in^
richtingen. Sedert 1875 vervaardigt de firma hare gietmachines
in hare eigene machinefabriek, naar het engelsche voorbeeld der
kompleetmachine, maar met verbeterde constructie.

De opgang gemaakt door de mediaeval, als een uit het latijnsche
schrift der renaissance ontstane romein, bracht den heer Genzsch
op de gedachte de oudste zuiver duitsche schrift, de Schwabacher
in denzelfden geest te verjongen. Bijgestaan door een zeer he^

gaafd stempelsnijder, Albert Anklam, een waar kunstenaar in zijn
vak, schiep de heer Genzsch uit de krachtige vormen van de oude
Schwabacher, waarvan zijne gieterij door den aankoop van eenige
oude gieterijen nog origineele stempels uit de zeventiende eeuw
bezit, een volkomen nieuw lettertype, dat hij in het jaar 1876 uitgaf.
Even als al het waarlijk nieuwe, ondervond ook deze schepping
eerst veel afkeuring. Nadat evenwel de eerste verbazing voorbij
was, maakte de nieuwe Schwabacher een werkelijk geestdriftigen

Medkevai-Cotisck ©(irf^r

opgang. Haar succes heeft zijn gelijke niet in de geschiedenis der
lettergieterij, het overtrof zelfs dat der mediaeval. Er zijn slechts
weinige duitsche boekdrukkerijen, waar de nieuwe Schwabacher
niet nog tot de dagelijks gebruikte letters behoort, want zij wordt
ook door de meeste andere duitsche gieterijen, die zich matrijzen
aanschaften, gegoten. Dertig jaren zijn sedert het verschijnen van
deze letter voorbijgegaan en nog heden is ze nieuw en modern. Ook
in het buitenland heeft ze vele vrienden gevonden, zelfs te Parijs,
waar de boekdrukkers toch zeker geen voorliefde voor duitsche
letters hebben, zijn boeken met deze Schwabacher gedrukt en in
Engeland en Amerika hebben veel drukkerijen haar ingevoerd en
de lettergieterijen dier landen namen ze in hare letterproeven op.
De nieuwe Schwabacher was de voorlooper van vele andere
goed geslaagde ondernemingen, waarvan wij evenwel slechts de
belangrijkste kunnen vermelden. In de MediasvaUgothischf onder

leiding van den heer Genzsch in het jaar 1876 door den reeds
genoemden stempelsnijdcr Anklam gesneden, werd ookdegothi<
sche letter naar moderne grondbeginselen verjongd. De krachtige
vormen van deze letter vertoonen zich nog heden in hare oorspron*
kelijke frischheid aan ons oog, zij is als titeU en smoudetter nog
overal in gebruik en vindt nog altijd nieuwe vrienden.

Na de vervaardiging van de voortbrengselen van de eigen
stempelsnijderij.streefdede heer Genzsch erook naar, door aankoop
van goede buitenlandsche matrijzen zijn letter voorraad te compleii
teeren. Van engelsche gieterijen kocht hij ter aanvulling letters
en initialen, koplijsten en sierstukken bij de medixval; in Parijs
schafte hij zich de Renaissance en de Parisienne letters aan. Het is
karakteristiek voor Genzsch' nauwgezetheid wat de kunst betreft,
dat hij zijn door aankoop verkregen matrijzen altijd critiscb nakeek
en zoowel in de onderdeelen, als in het geheel verbeterde. Zoo
78

werden voor verschillende schriften nieuwe onderkastletters en
voor andere nieuwe kapitalen gesneden; de series werden door toe^
voeging van nieuwe corpsen ook in de grootere soorten voor den
titeldruk aangevuld, zoodat er een steeds harmonieerend mate:»
riaal ontstond.

In de nieuwe ontwikkeling van de duitsche boekdrukkunst is
eene, omstreeks het jaar 1880 opkomende, münchener richting van
groote beteekenis gewprden. Hare baanbrekers war en de bezit^
ter van het Litterarische Institut, Dr. Max Huttier, en de uitgever
van prachtwerken en deelgenoot in de boekdrukkerij Knorr &
Hirth, Dr. Georg Hirth. De eerste bracht iets zeer voortreflFelijks
voort door de uitgave van kerkelijke boeken, diploma's en andere
drukwerken in gothischen stijl, doordat hij in schrift en versieringen
de vorm^s en kleurenpracht van de middeleeuwsche handschriften
en der oudste drukwerken tot voorbeeld nam, de andere verzat
melde in zijn Formenschatz der Renaissance en in Butsch' Bü^
cheromamentik der Renaissance de beste ornamenten van den
renaissancetijd en gebruikte ze ter versiering van moderne druki»
werken. Beide hebben in hunne soort onovertrefbare werken voort^s
gebracht. Als «Dritter im Bunde» verschijnt Emil Julius Genzsch,
die in het jaar 1881 te München eene filiale van zijne hamburgsche
lettergieterij oprichtte en deze door de uitgifte van letters, initialen
en ornamenten in den stijl van de duitsche renaissance in de vak>«
wereld spoedig tot hoog aanzien bracht. In Otto Hupp en Heinz
König vond de heer Genzsch geschikte en ook uit artistiek oogpunt
goed ontwikkelde krachten. Het getuigt van de groote menschen^
kennis van den heer Genzsch, dat die toen jonge kunstenaars
nog thans, dus na meer dan vijf en twintig jaar, als boek:^ en
letterkunstenaars hoogelijk gewaardeerd en altijd in de eerste

plaats genoemd worden, als er van duitsche letterkunst sprake is.

Nadat in de jaren 1882i:1884 de Renaissanc€''Initialen en oma^
menten van Otto Hupp waren uitgekomen, verscheen in 1885
als eerste en belangrijkste schrift van deze periode de Münchener
Renaissance''Fraktur volgens teekening van Heinz König, een letter
die een tijd lang met de eveneens door König geteekende Renais^
sance'Zügen en met Hupp*s initialen en ornamenten een grooten
invloed oefenende op de behandeling van het smoutwerk. De
welgelukte vormen van dit elkaar voortreffelijk aanvullend ma^s
teriaal zijn nog heden gewild en men treft ze nog dikwijls op de
beste drukwerken aan ; ook hierbij is de waarheid weer bevestigd,
dat ware kunst nooit kan verouderen.

De letters, initialen en ornamenten van Genzsch schonken
nieuw leven aan de münchener richting, zij schiepen de mogelijke
heid ook voor andere dan de beide hiervoor genoemde drukkers
rijen in de richting der duitsche renaissance te werken. Reeds
omstreeks 1885 waren vele goede drukwerken verschenen die
door de volle met zware letters en ornamenten gezetten spiegel
aan de eischen der moderne zetwijze voldeden.

De meeste duitsche boekdrukkers begrepen de van München
uitgaande beweging niet, en de vele, met verkeerd materiaal ver:?
vaardigde slechte nabootsingen droegen er toe bij, de eerste
verschijnselen van een artistieke herleving slechts voor enkele
vaklieden bemerkbaar te maken. Toen 15 of 20 jaren later van
Engeland uit kwam wat reeds in München was begonnen werd de
stijl «cmodem^» en thans vindt ze overal toepassing.

Onder den invloed van de münchener richtung is toen in
1885 nog een schrift ontstaan waarvan de beteekenis voor de kunst
alle vroegere scheppingen van de firma Genzsch & Heyse zou

ovcrtreiFen: de Römische Antigua een letter die in den beginne
als monumentale titelschrift gedacht was en dus slechts in kiein
kapitaal was uitgevoerd. De romeinsche kapitalen vonden in kunstf
zinnige kringen een zoo grooten bijval, dat de heer Gcnzsch
besloot er ook gewone letters bij te snijden, waarvan hij de tee"
kening aan Heinz König opdroeg. Zoo verscheen de Römische

$tugel un& planos in |atntli|e)t Mi- uttti Soljacfcti
éolDent Sleliaiflen: parië }8$4, ^ttiln US5, SdUn ms

ii5@e®@ Mét in Sattrerüicn ®g@g^*^

Antiqua als volledig schrift voor het eerst in het jaar 188S. Zij
werd als titels en smoutschrift door vele van de beste druk<
kerijen aangeschaft; als boekletter was zij toen evenwel den
boekdrukkers te vet. Eerst nadat men in het buitenland met der
daad bewezen had, dat de krachtige letters naar het voorbeeld
der oude meesters der boekdrukkunst voor de moderne boekwers
ken de beste waren en nadat de Römische Antiqua over Amerika
weer naar Duitschland gekomen was, erkende men de waarde
6 SI

van deze letter en nu werd zij als de beste romein algemeen ge^
waardeerd en gebruikt.

Naastde Komische Antiquazijnnogtwee letterseries bijna gelijk<»
tijdig voor de firma Genzsch & Heyse van groote beteekenis
geworden, waarvan de Heer Genzsch de matrijzen weer te Parijs
had verkregen: de Französische Elsevier met cursief en de f ran-

ch glaube, dass jede einzelne ihre Kraft ent-
wickelnde Menschenseele mehr ist als die

nX ^^ grösste Menschengesellschaft^wenn ich diese

als ein Ganzes betrachte. Der grösste Staat
ist ein Menschenwerk und der Mensch ist ein Werk der
unerreichbaren grossen Natur. Der Staat ist Geschöpf
des ZuFalls, aber der Mensch ist ein notwendigesWesen,
und durch was sonst ist ein Staat gross und ehrwürdig,
als durch die Krafte seiner Individuen? Der Staat ist
nur eine Wirkung der menschlichen Kraft und nur ein
Gedankenwerk, aber der Mensch ist die Quelle der
Kraft selbst, der Schöpfer des Gedankens. schiller.

ROittiscke Antiqua

zösischt Antigua met cursief. De Elsevier is een moderne letter in
den geest der Elseviers, de Französische Antiqua eene in den geest
der Didots. Het succes van beide schriften overtrof verre den
eersten indruk van de Komische Antiqua; de Französiche Antiqua
vond bizonder veel aftrek in de noorsche staten, vooral in Dene^
marken.

Vragen wij ons nu af: welken invloed het onweersproken succes
van de tot nu toe vermelde voortbrengselen van de firma Genzsch

&. Heyse op de ontwikkeling van de boekversiering had, dan
moeten wij, geenszins tot lof van duitsche boekdrukkers, toegeven,
dat die invloed meestal eerst langs omwegen tot zijn recht kwam.
De duitsche boekdrukkers stonden toen ter tijde op eenige weinige

Das Wort, mit dem ein Feind dich wollte kranken,
Das solist du, frei von Zorn, in dir bedenken,
Es kann darin ein Kom von Wahrheit liegen,
Die schonend dir dein Freund hat stets verschwiegen.

FranzOHscht Elsevir

LEIXNER.

loffelijke uitzonderingen na, zonder het rechte begrip er van te
hebben, tegenover deze uit een oogpunt van kunst werkelijk goede
schriften; zij schiepen nog behagen in de groteske scheppingen
der Amerikanen en hunne navolgers ; de vrije richting bloeide
en het drukken in alle mogelijke soorten van stijl, die toch slechts

Durch die Schönheit wird der sinnliche Mensch
zur Form und zum Denken geleitet; durch die
Schönheit wird der geistige Mensch zur Materie
zurückgeführt, der Sinnenwelt wiedergegeben.

Frangftsischt Antiqua

SCHILLER.

zwakke surrogaten van werkelijke stijlscheppingen waren. De
noorsche boekdrukkers en vooral de deensche waren in het alge«5
meen veel gevoeliger voor de ware typografische schoonheid. Er
zijn reeds in de jaren 1880«'1890 te Kopenhagen door kunstlied»
vende boekdrukkers met medewerking van voorname kunstenaars
vele boeken met de letters van Genzsch gedrukt, die minstens

gelijkwaardig zijn met de gelijktijdig en later verschenen engelsche
werken. Wanneer de opbloei der boekversiering wordt toegej*
schreven aan den invloed van engelsche boeken, mogen ook de
noorsche werken niet vergeten worden, die zeer waarschijnlijk
in Engeland wel bekend geweest zijn en daar opwekkend ge^:
werkt hebben. Het is geen hypothese, wanneer wij beweren,
dat de herleving van de duitsche boekversiering te danken is aan
den invloed van Genzsch langs den omweg over Denemarken
en Engeland.

Zwei Spiegel sinds, woiin sich selber schaut mit Wonne
Die hohe Himmels- und die höchste Geistersonne :
Ein Spiegel ist das Meer, von keinem Sturm empört,
Ein and'rer das Gemüt, von keinem Drang verstört.

Komische CurHv Rückert.

Met de tot nu toe vermelde voortbrengselen had de heer Genzsch
voor zijne gieterij een flink letterfonds bijeengebracht, dat alle
smaakveranderingen kon trotseeren en dat aan dezen eisch ook voU
komen heeft voldaan. Een vol tiental jaren, het laatste van de
negentiende eeuw, kon hij er zich in hoofdzaak toe bepalen, zijne
lettervoorraad met goede titel* en smoutletters aan te vullen. Wij
vinden onder deze weer vele, die als voorbeeld dienst deden in
zooverre zij door de concurrentie spoedig in ruime mate gevarieerd
werden, zooals o.a. de Gracilis, Holsatia, Lapidar, Longina enz.
Ook mag hier niet worden vergeten de Römische Cursiv, die
even als vroeger de Römische Antiqua in zestien corpsen gesneden
werd en eene volkomen zelfstandige schepping is. Na hare vol»
tooiing verscheen in het jaar 1899 de eerste volledige proef der

«Komische» letters, waarvan de talrijke gebruiksvoorbeelden
bewezen, dat deze letters door en door modem zijn.

Het jaar 1899 was voor de firma Genzsch & Heyse in menig
opzicht van bijzondere beteekenis. Eene verdere, werkelijke ver«»
grooting der bedrij fslokalen werd daardoor mogelijk, dat aan de
bestaande gebouwen een nieuwe vleugel werd aangebouwd, die
in het voorjaar 1900 kon betrokken worden. Het magazijn en de
afdeeling voor het justeeren en matrijzengalvanoplastiek werden
in het nieuwe gedeelte overgebracht ; buitendien vond de geheel
nieuw ingerichte particuliere drukkerij en iets later ook de even:»
eens nieuw ingerichte galvanoplastische inrichting voor cliché:»
fabricatie daarin plaats. De andere ruimten konden nu tot groote
goed verlichte werkplaatsen worden uitgebouwd, die nog menige
nieuwe gietmachine konden bevatten.

Eene andere gebeurtenis van het jaar 1899 was van niet minder
beteekenis voor de ontwikkelingvan de zaak; de heer Emil Julius
Genzsch nam zijnen zoon, den heer Herman Genzsch, die in de
eigen fabriek de lettergieterij had geleerd en daarna verscheiden
jaren in het buitenland, het laatst in Amerika zijne kundigheden
had uitgebreid, in de leiding der gieterij op. De jonge kracht
vond in de vergroote en gedeeltelijk nieuw ingerichte bedrijven
menige groote, maar ook dankbare taak. Onder anderen was het
de nieuwe regeling voor het lijn houden van alle schriften, waar»
van de voltooiing en invoering de moeitevolle arbeid van vele
jaren eischte. De heer Herman Genzsch had gedurende zijne prak»:
tische werkzaamheid in amerikaansche gieterijen leeren inzien,
welke hooge praktische waarde eene harmonisch geregelde, op
typografischen grondslag berustende schriftlijn, zoowel voor de
gieterij als voor den boekdrukker heeft. Na zijn intrede in de zaak

zijns vaders, wijdde hij zich met grooten ijver en onuitputtelijk
geduld aan deze door hem zelf gekozen taak. Daar zijn vader
hem met raad en daad ter zijde stond, kon hij ook de vele aanvalt
len, waaraan de «Universallinie» na hare openbaarmaking bloot
stond, doorstaan, en toen na anderhalfjarigen strijd de normaal^^
lijn door de duitsche boekdrukkers en lettergieters met eenige
zeer onwezenlijke veranderingen als Deutsche NormalschrifUinie
algemeen werd aangenomen, toen had de firma Genzsch & Heyse
niet slechts den roem, aan de boekdrukkunst eene belangrijke
verbetering te hebben aangeboden, maar ook het praktische voors»
deel met de invoering van de normaallijn alle andere lettergieterijen
verscheiden jaren vóór te zijn ; zij is thans de eerste europeesche
lettergieterij, die in staat is, al hare letters op één lijn en wel op de
normaallijn gegoten te leveren.

De laatste eeuwsverwisseling beduidt voor het duitsche hotkfi
bedrijf een keerpunt, want van dit tijdstip af begint de kunst een
merkbaren invloed uit te oefenen op de drukkerij. De aanleiding
daartoe ging, zooals reeds werd vermeld, ongetwijfeld van Enge^
land uit, waar kunstlievende boekliefhebbers voor de behandeling
van het boek als kunstwerk, ijverden. In Duitschland werd de
beweging na sterk aandringen van eenige kunstgeleerden door de
lettergieterijen als nieuwe mode opgevat en onder medewerking
van eenige werkelijke kunstenaars veel goed, door vele behendige
navolgers echter, helaas nog veel meer minderwaardig materiaal
aan letters en ornamenten voor de «moderne boekversiering»
gemaakt.

Terwijl alle overige duitsche lettergieterijen nu in zekeren zin
van nieuws af beginnen moesten, kon de firma Genzsch & Heyse
op reeds lang gevonden wegen verder gaan en bewijzen, dat hare

Ifil ?ii

5ill|

iilgsisllg

sedert dertig jaren gemaakte voortbrengselen geheel «modern»
waren. Iedereen erkende nu op eens, 't geen zij, die werkelijk begrip
van kunst hadden, reeds lang wisten, namelijk dat de Komische
Antiqua de schoonste romeinletter is en dat de oude en nieuwe
Schwabacher en fraktuurschriften van Genzsch & Heyse door geen
nieuw schrift worden overtroffen. Voor den heer Genzsch was
deze welverdiende waardeering geen reden om op zijne lauweren
te gaan rusten. In de door Otto Hupp geteekende Neudeutsche
Schriften en versieringen schiep hij een nieuw, krachtig materiaal
voor drukwerk, waarvan het karakter wel is waar door en door
duitsch is, maar dat toch in kracht en als degelijk kunstwerk in de
nieuwere typografie ongeëvenaard is. Terwijl andere, met ontzag^
gelijk groote reclame ingevoerde moderne schriften haar roem reeds
na weinigjaren hebben overleefd, vinden de N eudeutsche schriften,
die in den beginne dikwijls «te oud duitsch» werden genoemd,
steeds meer vrienden; langzamerhand wordt het een standaard^
letter van alle goede boekdrukkerijen.

Daarmede naderen wij in de beschrijving van het beroepsleven
van den heer Emil Julius Genzsch steeds meer den tegenwoor:?
digen tijd. Vóór wij ons evenwel bezig houden met de nieuwste
voortbrengselen van de firma Genzsch &, Heyse, willen wij nog
vermelden, dat de heer Genzsch den Isten Januari 1903 zijne beide
zonen als deelgenooten in de firma opnam, n.1. den heer Friedrich
Genzsch, die vóór zijne intrede in de zaak in 1902 als 1ste luitenant
in het ingenieurkorps officier in actieven dienst was en den reeds
genoemden heer Herman Genzsch, die reeds sedert 1899 als
procuratiehouder van de firma aan de leiding van de zaak deelnam.
De beide zonen hebben voor den heer Genzsch de last der zaak
verlicht en hebben ze zelfs voor een deel van hem overgenomen.

Romische Versalie»

Tin bie (Hntf ernte

ine Sofe pfiücf' id; fjier
3ii icï fretn^c^ Jecnc;
Cicbcs ÏHciMjen, t»ir, adj 6tr
Sraclfl' idj fic fo gentc.

Codj bis idj ju biv mag sicljn Hie (oU roexin ftdf ius £aiii>

Dtcle ifcitc JlTciUn, tteb' pon £icbc ipagen,

3ft bie Sofe Idngft baljin, 2lls fidj blüfjenö in bet ^anb

T>enn bit Kofcn eilcn. Cagt &ie Sofe tragen;

®itcr als bie ï'ïadittgall
^aliiK bringt 5um lïefie,
(Dbn als \i}t füger Sdjall
ÏDan^ert niit 6em ïüeftc,

ITifolans teitau

-»■<>«- jx-j^oex ->o<-jbCf< -»^>«-

>l-

erzblattchen

Allerlei Kinöerreime

-^\>i-ji^OhKMWJai%C'^-*^>^

Sür öie Kiemen gefommelt
Don Sneörid) IDeftermann
mit reicbem Bilöerfcbmuck
oerziert oon Otto Scbrööer

Bruck unb üerlag oon
Rcint)olb 6eorg Qartmanns S'ó\)nt

in Stuttgart

Hatnburger Druckschri/t

Desederthunneintredeuitgegevenvoortbrengselenzijnmethuime
krachtige medewerking ontstaan. De voorbereidende werkzaam*
heden voor nieuwe schriften zet de heer Genzsch senior evenwel
altijd nog met de grootste belangstelling voort en het snijden van
eenige letters bijv. van de Klassische Antiqua (een magere snede
van de Komische Antiqua) en de Hamburger Druckschrift is
door hem nog tot in de kleinste kleinigheden geleid.

De in 't jaar 1900 uit Parijs verworven GrasseNromein en cursief
werd in vele opzichten verbeterd en aangevuld: behalve vele

An einem Sommermorgen, da nimm den Wanderstab,
Es fallen deine Sorgen wie Nebel von dir ab.
Des Himmels heitre Blaue lacht dir ins Herz hinein
Und schliesst wie Gottes Treue mit seinem Dach dich ein.
Rings Blüten nur und Triebe und Halme segenschwer,
Dir ist, als zöge die Liebe des Weges nebenher. fontanb.

ICiturische Antiqua

afzonderlijke letters zijn in eenige graden van de romein de klein
kapitalen nieuw gesneden en de serie is met één corps romein
en met één corps cursief alsmede met drie groote corpsen klein
kapitalen aangevuld. Daar buitendien ook bij deze letters passende
versierde initialen, koplijsten, sluitstukken en randen werden aan^
geschaft, kon de lettergieterij Genzsch & Heyse een waardevolle
Grasset^serie uitgeven, die in haar soort tot het beste gerekend kan
worden, dat in de laatste jaren is verschenen.

Nevens de uitgave van boekletter is de firma Genzsch &
Heyse er altijd op bedacht geweest, haren afnemers ook degelijke
origineele smout:» en advertentieletters aan te bieden ; zij heeft
daarbij altijd het doel voor oogen gehouden, dat deze goed ge^

styleerde aanvullingen van de grondvormen moeten zijn. Zoo
zijn bijv. voor de Römische^ en Klassische Antiqua behalve de
daarmede harmonieerende cursiefletters, de nog halfvëtte en de
kleine romeinsche, de halfvëtte Renaissance en ten laatste eene
passende vette cursief, de Bavaria^cursief ontstaan. De Neu^
deutsch is met eene kleine vette snede, de Baltische en de Hamburg

icht um meine Sprache zu verlernen, lerne
ich andere Sprachen; nicht um die Sitten
meiner Erziehung umzutauschen, reJse ich
unter fremde Völker; nicht um das Burger-
recht meines Yaterlandes zu verlieren^ veerde ich ein
naturalisierter ÏYemder; denn sonst verliere ich mehr,
als ich gewinne. Sondern ich gehe bloss durch fremde
Glirten, um fttr meine Sprache Blumen zu holen; ich
sehe fremde Sitten, um die meinigen wie Früchte, die
eine fremde Sonne gereift hat, dem Genius meines
Yaterlandes zu opfern.

Grasset-AnNfua

HERDER.

ger Druckschrift met een halfvëtte en een vette letter aangevuld.
In het vorige jaar werd een krachtige romein volgens engelsche
snede, de Lloyd^Antiqua met cursief gegoten; eene halfvëtte
Franklin is in voorbereiding. Op het oogenblik gaan de eerste
proeven van eene nieuwe letter, de Nordische Antiqua met curss
sief, waarmede ook dit Jaarboek is gedrukt, een krachtig schrift,
waarvoor de letters van ChristofFel Plantijn als voorbeeld werden
gekozen op initiatief van Wald. Zachrisson, boekdrukker te Gö«»
teborg, die groote belangstelling toonde in de ontwikkeling van

deze letter en door menigen goeden raad invloed uitoefende op
het graveeren ervan. Niet slechts passende vetten zijn in bewer^
Icing, maar ook zijn door een bekend kunstenaar schoone initialen
en een rijk siermateriaal ervoor geteekend. — Zoo is het een
werken zonder einde 1

Den 14<^cn April 1906 kon de heer Emil Julius Genzsch op een

Die Künste des Schonen und Erhabenen beleben,
üben und verfeinern das Empflndungsvermögen,
sie erheben den Geist von den Vergnügungen des
Stoffes zum reinen Wohlgef allen an blossen Formen,
und gewöhnen ihn, auch in seine Genüsse Selbsttatig-
keit zu mischen. Die wahre Verfeinerung der G^fühle
besteht aber darin, dass der höhem Natur des Menschen
und dem göttlichen Teil seines Wesens, seiner Vemunft
und Freiheit ein Anteil daran verschafft wird. schjuer.

IMyd-Antiqua

vijftigjarige beroepswerkzaamheid terugzien. De voorgenomen
viering van dezen dag werd helaas verstoord, door dat weinige
dagen te voren de heer Carl Lensch stierf, die sedert veertig jaren
de firma als procuratiehouder trouw had gediend en die een
dierbare vriend van den heer Genzsch was. Het jubileum beperkte
zich dus tot eene herdenking in de werkplaatsen, waarbij toch
de liefde en vereering die den heer Genzsch in engeren en ruime^
ren kring werden toegedragen, duidelijk aan den dag kwamen.
De zonen van den jubilaris droegen hem een prachtwerk op, dat
in de drukkerij der zaak is gedrukt en dat de voornaamste schept
pingen van den heer Genzsch in goed gekozen voorbeelden aange^
wend, bevat; het personeel daarentegen bood hem eene kunstig

uitgevoerde bronzen plaquette aan met het reliefportret van den
jubilaris en eene toepasselijke opdracht. Bovendien hadden vele
vereenigingen deputaties gezonden en vele vrienden waren van
heinde en verre gekomen om hunne gelukwenschen uit te spreken.
Gelijktijdig vierde de chef der handgietafdeeling de heer Theodoor
Mertz zijn vijftigjarig beroepsjubileum, die op denzelfden dag als
de heer Genzsch zijn leertijd begonnen was en die op eenige
«Wanderjahre» na, het huis Genzsch & Heyse trouw had gediend.
De heer Genzsch heeft altijd een goed en trouw personeel weten te
krijgen, dat blijkt ook wel uit het feit, dat van zijne tegenwoordige
medearbeiders vijftien meer dan dertig jaar, vijf en twintig meer
dan vijf en twintig jaar en zes en dertig meer dan twintig jaar in
de zaak werkzaam zijn.

Van de trouwe zorg, dien de heer Genzsch ten allen tijde
voor zijne medearbeiders heeft gekoesterd, getuigen de voor hun
bestaande ondersteuningskassen. Er werd reeds een ziekenfonds
gesticht in het jaar 1836 door de oprichters der firma en dat
bestaat heden ten dage nog als wettelijk erkend bedrij fsziekens^
fonds ; in het jaar 1869 stelde de heer Johan August Genzsch een
invalidenfonds voor tot den arbeid onbekwaam geworden mede^
arbeiders in, en bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van
de zaak den 28sten Februari 1883 stichtte de heer Emil Julius
Genzsch een weduwens« en weezenfonds. Voor het ziekenfonds
draagt de firma een derde bij, voor de beide kassen de helft der
bijdragen, bovendien moet de firma ook voor de rijks invalidens^
en ouderdoms verzekeringskas de helft der bijdragen betalen. Al
deze instellingen hebben gedurende de lange jaren van haar be^
staan reeds veel zegen verspreid en de milde ondersteuning, die
de heer Genzsch er door herhaalde belangrijke bijdragen aan

schonk, legt er een schoon getuigenis van af hoe de heer Genzsch
zijnen medearbeiders steeds een warm hart toedroeg.

Zien wij ten slotte nog eens op den levensarbeid van den heer
Emil Julius Genzsch terug, dan zien wij in hem den kunstenaar
. en erkennen wij als den kern van al zijne werken een door de oude
meesters der boekdrukkunst geoefenden smaak en een zeker gevoel
voor de ware typographische schoonheid, die zich door de ver^
gankelijke triomfen der mode niet laat afleiden van den juisten
weg, waardoor hij in staat gesteld wordt aan al zijne scheppingen
een duidelijk persoonlijk cachet te geven ; wij zien hem tevens
als den technicus die de waarde van alle technische vindingen
naar waarde weet te schatten en ze te zijne behoeve weet aan te
wenden niet alleen, doch die zelf deelneemt aan de verbetering
van de technische hulpmiddelen zijner gieterij ; wij zien hem als
koopman, die met helderen blik voor de tijdsomstandigheden zijn
zaken zoo weet te leiden dat zij op soliede basis rusten en een
gezonde ontwikkeling steeds verzekerd schijnt ; en eindelijk zien
wij hem als den menschenvriend, die ten allen tijde bereid is voor
het welzijn zijner medewerkers belangeloos te zorgen.

Wanneer de heer Genzsch zich thans langzamerhand aan de
beslommeringen der zaak onttrekt, kan hij met voldoening terugi»
zien op eene welvolbrachte levenstaak ; hij kan het echter ook doen
in het bewustzijn, dat hij zijne zonen zóó heeft geleid, dat hij in
hen opvolgers heeft, die zijn werk in zijnen geest zullen voortzetten
en de firma Genzsch & Heyse op den goeden weg tot nieuw succes
zullen leiden.

HAMBURG FRIEDRICH BAUER

DE HERLEVING DER BOEKKUNST

IN ENGELAND

WILLIAM MORRIS

Tj^T^T^Z^ s het wonder, dat, wanneer wij denken aan

n ^^' % ^^ herleving der boekkunst, de naam en daar^
^ ^^^^ f^ mede de figuur van William Morris voor ons
r ï5Tx t^ verschijnt, eene persoonlijkheid waar zoo *n
^>:^^i-l enorme stuwkracht van uitging, dat zijnstre:*
Lot^f^ ven niet alleen heeft geïnfluenceerd op zijn
;S5SGs5ilil tijdgenooten of zich beperkt tot zijn lands:*
lieden, maar dat zijn invloed zich heeft doen gelden in alle beschaaf^s
de landen van Europa en de nawerking er van zich nog telkens
doet gevoelen.

Krijgen wij dan ook een boek in handen, dat iets meerdere zorg
verraadt dan slechts het correcte weergeven der text, waarbij ge^
tracht is van het zetwerk eens iets goeds te maken, dan treft ons dat
men gelet heeft op de marge verdeeling, op de plaatsing van het
zetsel op de pagina, dingen, waarop door Morris weder de aan^
dacht gevestigd is en die zoo oneindig veel bijdragen tot het uiter«:
lijk aspect van de bladzijde.

Dat er een noodzakelijk verband moet bestaan tusschen het
wit rondom en den zwarten letterspiegel zal iedereen duidelijk
zijn, die wel eens een boek door een slechten binder in den band
heeft laten zetten, en waarbij de man met alle respect voor zijn
mogelijke technische kennis, het boek verknoeid heeft door vooral

aan de bovenzijde te veel te snoeien, door haast tot in «het leven»,
zoo als men wel zegt, te snijden.

Morris' naam af te scheiden van de herleving der boekkunst lijkt
mij dus ondoenlijk, al wil het mij toeschijnen, dat hij niet zoozeer
voorbeeldenter navolging heeft gegeven in zijn Kelmscott* drukken
dan wel principen over boekkunst,
die de xsthetiek van het boek weder
in goede banen geleid hebben.

Na een leven van zoeken in veletB
lei richting en op velerlei gebied,
begon Morris omstreeks 1888 zijn
aandacht op het boek te vestigen,
en in aanmerldng'ne mende, datindie
jaren, vankunst in boekdrukken weif
nig sprake was, dat hij bij zijn tijdgee
nooten geen gedachten hieromtrent
tot verdere uitwerking kon vinden,
behoeft het ons niet te bevreemden, \ ,
dat hij terugzocht bij demecsterdruk»
kers van voorheen, bij de Italianen
uit het laatst der vijftiende eeuw.

Wat hem zoo bekoorde in die oude drukken, het was voorzeker
de zeer groote zorg, en de liefde waarmede ze tot stand gekomen
waren. Men had zich er niet alleen afgemaakt met het vullen van
de pagina door den tekst, maar overwogen hoc of dit zwarte vlak
er uitzag, hoe dit zich verhield ten opzichte van breedte en hoogte
en niet minder of het boek, opengeslagen, een dubbelpagina
toonend, een goed geheel was, en het wit in de kneepzijde niet te
veel werd tegenover dat aan den buitenkant. Maar meer nog viel
7 97

William Morris naar een teekci
ning van Filix Vallotton

er bij die oude drukken op te merken; de letter was nog breed en
niet dwaselijk versmald om maar veel op een bladzijde te kunnen
krijgen, de illustraties zij waren in harmonie met het letterzwart,
aan papier en inkt had men zijn aandacht geschonken en niet
zooals thans geschiedt om het zoo goedkoop mogelijk te hebben
en toch iets te doen schijnen, maar om zeker te zijn van de deugs:
delijkheid, om goed en betrouwbaar materiaal te bezitten.

Al deze voorwaarden en nog zoo vele meer, noodig om een
boek te maken, dat waarlijk aan het drukbedrijf de toevoeging
van kunst begrijpelijk doet zijn, men had er geen acht meer op
geslagen, slechts turende naar het alleen heilzame voor de nijverst
heidsvakken in die periode van ontbreken van eenig gevoel voor
toegepaste kunst, naar de mogelijkheid om door technische mids>
delen, door minderwaardig materiaal, goedkoop en concurreerend
te kunnen werken.

Deze vloek van ieder bedrijf, zij had en heeft helaas nog ook
dat van den zetter en drukker, die men gemeenlijk te zamen den
drukker noemt, al wil het mij toeschijnen, dat het aanvangswerk,
dat van den zetter, eigenlijk het meest influenceerende is, zij had
ook dit te pakken.

En al had hij niet meer gedaan dan hier eens door de macht van
zijn woord de aandacht op te vestigen, wij zouden Morris voorde
herleving van de boekkunst een belangrijke figuur gevonden
hebben, maar niet alleen door zijn lezingen en geschriften ook
door zijn daadwerkelijk voorbeeld heeft hij getoond, dat een boek
weer kan zijn, «a thing of beauty».

Reeds lang vóórdat hij overging tot het oprichten eener eigen
drukkerij, de befaamde Kelmscott^press, tegen het einde van 1890,
had Morris zich met het uiterlijk van het boek bezig gehouden.

y--

Williatn Morris naar een potloodschets van miss C. M. Watts

Omstreeks 1866 deelt S. O. Cockerill ons mede, maakte hij plan^^
nen voor een geïllustreerde uitgave van zijn eigen werk, TheEarthly
Paradise^ dat tal van teekeningen door zijn vriend^geestverwant
Edward Bume Jones zou bevatten. Het zou een groote foliant
worden in twee kolommen gezet met de Caslon^letter der Chiswick^
press, een vieren veertigs»tal teekeningen er voorwaren reeds gereed
en in hout gesneden, voor het grootste gedeelte door Morris zelf,
proef bladen waren reeds gemaakt, en het beloofde schooner te
worden dan eenig drukwerk van dien tijd, maar door verschillende
omstandigheden bleef de uitgave onvoltooid.

Een andere uitgave, kort daarna met initialen en randen ver<^
sierd van zijn Love is enough deels door hemzelf ontworpen,
deels door Bume Jones, mocht eveneens geen verschijnen beleven»
wat zeker te betreuren is daar de omrandingen mede tot de fraaiste
kunnen gerekend worden, die later door hem voor de Kelmscotb»
press gemaakt zijn.

Uit den opzet van beide boeken en niet minder uit een paar door
hem versierde handschriften^) die van omstreeks 1870 dagteeke^
nen, blijkt genoeg, dat Morris reeds lang zoekende was, van het
boek iets fraaiers te maken, dan hij het rond zich zag.

Waar men hem vroeger in zijn meubelen had leeren kennen als
een vereerder der Gothiek, daar is zijn verzameling middeneeuw^
sche handschriften en drukken uit de vroegste tijdperken der
typografie niet zonder invloed geweest op zijn denkbeelden omtrent
boekversiering, hoewel men hier niet een directe navolging in

O O. a. een Horatius en een Omar Khayyim.
100

SIDONIATHESORCERESS.BOOKI.^^^^^^

FROM THE RECEPTION OF SIDONIA AT THE
DUCALCOURTOF WOLGAST UNTIL HER BAN.;
ISHMENT THEREFROM./|»/$r/i)t^|9(^^^^/|»^<

CHAPTER I. OF THE EDUCATÏON OF SIDONIA.

IHF tUuttrious and higivbom princc «nd
lordt BoffisUff, i4th Duke of Pomcrania,

^^^^^^^ '^^' Count of Guzkow, Lord of the l«n<u of

Laucnburg and Butow, and my gracious '
fcudal seigneur, having commandcd me, i
Dr. Thcodorc Plonnies^fonnerly bailiffat
the ducal court, to make search through.
out all the land fer infomaation rcspecting
the world.famcd aorceress Sidonia von
Bork, and wnte down the samc in a book, I tct out lor Stargard,
accompanied by a scrvant, carly one Friday aftcr the Vintationisl
Mariae, 1629 ; for in my opinion, in order to rorm a just judgment fc^ i
tpecting the characttr of any one, it is necessary to make onc^s icif '
acquainted withthecircumsuncesof their early Iife;thc future man
lies enshrincd in the child,and the peculiar dcvelopmentof each in.
dividual nature is the rcsult cntirety of cducadon. Sidonia's history
is a rcmarkable proof of this J0P I visited first, thctcferc, the iccncs
^of her early years;butalmostaUwho had knownherwerelonsstnce
in their ffravcSfSeeing that ninety years had passed since the tune of
I her birtn. However, the old innkeeper at burgard, Zabcl Wiese,
himself vcry far advanccd in years (whom I can rccommcnd to all*
travellers ; he lives in the Pelzerstrasse),told me that the old bachc^
lor,Claude Uckermannof Dalow,an aged manof nincty^two years
old, was the only pcrson who could give me the inlbnnation I deiired,
as in his youth he had been one of the many foUowert of Sidonia.
His memory was certainly wcU ni|rh ffoneffómagc,itiIlallthathad
happened in the early period of hu ufc lay as msh as the Loid's
Prayer upon his tonguC|^Mine host also idatcd lomc important
circumstancestome myself,which shall appear in their oroper place
jp I accordingly proceedcd to Dalow, a UtUe town haU a mile trom
btarffard, and visited Claudc Uckermann. I feund him seatcd by
the cnimney corner, his hair as white as snow. " What did I want ?
He was too old to receive strangers; I mustgoontohis son Wedig^s

Begin^pagina van «Sidonia The Sorceress», door William Meinhold, ver«
taald door Francesca Speranza, Lady Wilde, gedrukt in «The Golden type»

ter Kelmscott^press in 1893

Linker Titelpagina voor «Hand and Soul» door Dante Gabriel Rossetti,
gediuktteTKeliiiscott'pressl895.

moet zien, evenmin als men Dr. Cuypers' Rijksmuseum of Centraal
Station te Amsterdam als gothieke bouwkunst zal aanmerken. Het
is veeleer het resultaat van een ernstige studie, waaraan de zuivere
principen der middeneeuwen ten grondslag liggen.

Om slechts een klein voorbeeld te noemen, voor de marge^sver^s
deeling der pagina, zocht hij naar een bepaalden maatstaf, die de
verhouding tusschen boven^s, voor^ en onderzijde vaststelde ; de
opvallende juistheid hierin bij vijftiend'^^eeuwsche handschriften
leidde er toe deze systematisch te vergelijken en in samenwerking
met een vriend, bibliothecaris aan een zeer groote bibliotheek,
vond Morris, na tal van metingen, dat er een bepaald systeem in
was en wel een verschil van 20 percent van marge tot marge.

Het is mogelijk dat dit bij de kloosterbroeders meer een gevoel
voor verhouding, dan wel beredeneerd weten is geweest, maar in
ieder geval zij bereikten er iets moois mede wat Morris frappeerde
en waarvan hij in zijne uitgaven partij wilde trekken.

Het boek weer iets te hergeven van zijn vroegeren luister was
zijn doel en niet het copieeren van een historisch type, hij trachtte
weer eenheid aan het boek te geven, door samenstemming van
papierkleur en inkttint, door goed evenwicht van illustratie en
letterspiegel, kortom hij trachtte de harmonie van de bladzijde
weer te herstellen.

Voor velen is dit misschien een onbegrijpelijke zaak, lang als
men gewend is geweest, het toppunt van drukkunst te zien in een
proefdruk op het kalkachtige plaatpapier, en voor illustratie de
fijngerasterde autotype naar een aquarel, maar Morris hij verfoeide
beide, en kenschetsend is zijn bemerking ten opzichte van het
eerste, dat hij liever het losse grove papier van de Times had,
dan het fijnste couché>papier.

103

Het waren bij Morris dus beslist ingrijpende beginselen, veelal
strijdende met het technische raffinement van het boek en verklaart
baar is dan ook de merkbare geringschatting waarmede zijn arbeid
in den aanvang door meester^^drukkers werd ontvangen. Men zag
in hem den enthousiasten liefhebber, die buiten de praktijk stond,
en evenals thans nog, met domme kortzichtigheid, verwachtte men
meer van kennis der technische nieuwigheden, dan van den ruimen
blik van iemand, die gebruik makende van de vooruitgang der
wetenschap, deze hulpmiddelen aan zijn schoonheidsprincipen
paarde.

Mr. James Leatham verhaalt in zijn : William Morris, Master
of Many Crafts, hoe hij een lezing bijwoonde, waarin Morris
voor drukkers zou spreken over Oud en nieuw Drukwerk. «Ter^
wijl hij vertelde over het drukken, kon men merken, dat zijn
gehoor niet zonder eenige minachting naar hem luisterde, gekwetst
over de verwaandheid van dezen amateur, die hun, vakmannen,
over de praktijk van hun eigen vak wilde inlichten. Maar niet
zoodra hield de spreker op, om op een scherm verschillende spe^
cimen van zijn eigen drukkunst te projecteeren, of een daverend
applaus brak los, waarmede men ten duidelijkste het resultaat van
Morris* streven erkende en waardeerde».

Om tot meerdere eenheid in het boek te geraken, was eigenlijk
een hervorming van alles onontbeerlijk, men had, zeer waarschijn.*
lijk in ernstig pogen, getracht iets moois van het boek te maken
maar helaas zonder eenigen samenhang, zonder een leidende ge<s
dachte. De letter was in de kleinste finesses scherp en geacheveerd
geworden, maar geen uitvloeisel van haar maaksel, geen letter die

104

aan de burijn haar ontstaan dankte. De houtsnede was technische
volmaking nabij en reproduceerde alle procedé's met een onuit^
puttelijk geduld, inplaats van in de, aan hare techniek geëigende
werkwijze te blijven, en de mechanische reproductie op zink of
koper zij gaf met niet te gering te schatten qualiteiten het origineel
zoo nauwkeurig mogelijk weer en ook het kunstdrukpapier en de
inkt voldeden aan de strengste eischen die tot een goeden afdruk

moesten leiden, maar bij de volmaking van ieder onderdeel

vergat men het noodzakelijk verband tusschen de verschillende
elementen, die een boek tot een kunstwerk moeten maken.

De absoluut vrije illustratie, zij stond geheel op zich zelf, zij
sloot zich niet meer aan, nóch in zwaarte, nóch in lijn bij de letter,
en deze laatste had door de tijden heen haar oorspronkelijk karakter
totaal verloren, zij miste alle eenvoud, duidelijkheid, leesbaarheid
bij combinatie tot woorden, tot regels, tot pagina's, de beginselen
harer anatomie waren voor de ontwerpers verloren gegaan, de
geheele grondgedachte van een typografische uiting bestond niet
meer. Als zoodanig is dan ook het drukken van een kopergravure,
ets of litho tusschen drukwerk, het resultaat van een verkeerdelijk
zoeken naar schoonheid.

Het eenigste middel om deze verschillende elementen, die het
boek tot een kunstwerk maken, weder tot elkaar te brengen, bestaat
daarin om de logiek dier technieken van af hunne oorsprong na
te gaan, wat Morris dan ook deed.

Evenals de eerste drukkers bestudeerde hij de letter op de hands:
schriften der tiende^ en elfde eeuw, om ze daarna te verwerken in
verband met de eischen die de lettersnijder stelt. Een gesneden
letter mag niet de nasnede zijn van een geschreven letter; ganzepen
en burijn stellen hunne voorschriften, die men wel degelijk in

105

Twee pagina's uit «The Works of Geoftrey Chaucer», met illustraties van Sit

Edw. Bumcjones in «TheChaucentype* gedrukt t«r KelmscottipTC

manuscript en drukpagina moet kunnen zien. Naast de handschri&
ten waren het de vijftiend'i^eeuwsche drukkers» de directe opvol^
gers der oude kloosterbroeders, wier werk Morris tot voorbeeld
kon dienen.

Morris zelf schrijft hierover in zijn A note hy WiUisnn Morris
on his aims in founding the Kelmscott'Press : «En nu (na als
grondvorm hetRomeinsche lettertype te hebben vastgesteld) moest
ik een letter hebben die volkomen zuiver van vorm was; streng,
zonder noodelooze uitwassen ; stevig, zonder het dikker en dunner
worden der lijn, de voorname fout van de gewone, moderne letter,
waardoor zij moeilijk leesbaar wordt; en bovendien niet zijdelings
samengedrukt, zooals alle latere lettersoorten ter wille van com^
mercieele overwegingen geworden zijn.

Er was slechts één bron, waaruit voorbeelden te putten waren
van dit volmaakt Romeinsche lettertype en wel de werken der
groote Venetiaansche drukkers der vijftiende eeuw, waarvan
Nicolaas Jenson van 1470 tot 1476 het volmaaktste en zuiverste
Romeinsche lettertype maakte. «Deze letters», zegt Morris verder,
«bestudeerde ik met veel zorg door ze op een groote schaal te
laten photografeeren en ze verscheidene malen na te teekenen ;
zoodat, ofschoon ik meen het wezen er van meester geworden te
zijn, ik ze niet slaafs namaakte; inderdaad heeft mijn Romeinsche
letter, in het bijzonder de onderkastletter meer van de gothische^
dan de Jenson*s letter».

Behalve op de Jenson^^letter, waartoe hij een Plinius^uitgave van
1476 tot voorbeeld nam, inspireerde Morris zich voor zijn Ro^
meinsch^type op nog een ander Italiaansch drukwerk, de History
of Florence van Leonard van Arrezzo, eveneens in 1476 te Venetië
door Jacobus Rubeus gedrukt. Door een vergelijking van de op

108

io in alcima coITa haueÜCe p ignocada
o permaduercenda mancluco txiCfot*
mato:ouer incompofïtamence^fèito
ueramente rediiedo peodono fempre
fopponendoui ad o^ fpihcuale 6C
temporale correötione de qualunque
diuoci(rima perCona di tafchaduno
pehto maeflxo Qc rapienaïlïo do<^re
de la uoftra radilTima madce ecdefia
catholica di roma*

ANNO A CHRISTI INCARNA /
TIONE.MCCCCLXI.PER MAGI/
STRVM NICOLAVM lENSON
HCX; OPVS QVOD PVELLA/
RVM DECOR DICITVR FEUO
TER IMPRESSVM EST*

LAVS DEO.

Romein van Nicolaas Jenson. Venetië 1471,
Colophon uit «Decor Puellarum». foutief gedateerd 1461

vergroote schaal gemaakte foto's kwam hij tot een kemvorm, zou^
den wij het kunnen noemen, die al de goede eigenschappen in
zich moest vereenigen, en die het ontstaan was van «The Golden
type», de eerste voor de Kelmscott^^press vervaardigde en door
Mr. Prince gesneden letter.

Half Augustus 1890 waren een elftal stempels gereed en einde

prdcne AVara tuit) dannïmü opus 0^;
bannce (uil AXogutinud duid*n5 atiamc^
tD^plumali dna ncqj acrca^^cd arte qua^:
oatn perpnlera* jSncm mami pucn mei Wi::
d«r cfFcci limfum- Anno* AVcccc Ijc v

Sluitschrift van Cicero's Officia et Paradoxa, gedrukt door
SchöfFer en Fust te Mainz in 1465 (Hain 5238)

Tan dat jaar de overige, zoodat in Januari 1891 de eerste proeS
pagina gedrukt kon worden.

«Een vriend», zoo verhaalt Mr. S. C. Cockerill, «die William
Morris op den dag na het drukken van de bovenvermelde pagina
zag, herinnert zich nog zijn opgetogenheid over het welslagen van
zijn nieuwe letter.»

«Het eerste deel van de Saga Library, een fraai stuk drukwerk
werd voor den dag gehaald en naast deze proefbladzijde gelegd,
die de vergelijking zeer goed kon doorstaan.»

Later schijnt Morris plannen gemaakt te hebben voor een romein
in grooter corpus, die echter niet tot uitvoering zijn gekomen.

«Langzamerhand», deelt Morris ons in het bovenaangehaald
werkje mede, «gevoelde ik dat ik zoowel een gothisch als een

110

Tomeinsch lettertype moest hebben; en de taak die ik mij hierbij
stelde was de gothische letter zoo te wijzigen dat het verwijt van
onleesbaarheid, dat er gewoonlijk tegen wordt aangevoerd, ze niet
meer kon treffen. En ik gevoelde dat dit verwijt redelijkerwijze
niet kon worden ingebracht tegen de letters van de eerste twintig
jaar der boekdrukkunst ; dat Peter Schoeffer te Mainz, Mentelin

ol at! Sadialtrt ontcxs Qrm W?
^u Iwlgiiaffc babQ ntmimtQ]il^iit&u
tin tUEifoltige toon imtt f^n mantHtcti
ia: tmlge g«(t i)n liie tim btec gdOlitfl
tin mnltluQ Cmecc Bn lm bcQmt ti (ciQf
I|(tt)riimt>a6rienittt»ttn&tf0nanli

Fragment (fol. 1 verso) uit den Türkenkalender,
gedrukt door Gutenberg in 1454

te Straatsburg en Gunther Zainer te Augsburg de spichtige einden
en onbehoorlijke samenpersing vermeden, die sommigen der
latere letters aan genoemd verwijt bloot stelden.»

«Mijn doel onafgebroken voor oogen houdend, teekende ik
een modem gotisch type, waarvan ik, naar ik meen, met recht mag
beweren, dat het even leesbaar is als een romeinsch type, en om de
waarheid te zeggen, stel ik het boven het romeinsche.»

Begin November van 1891 was er genoeg letter van dit type
door Morris het Troy^^type genoemd, gegoten om een paar proefc

111

bladen samen te stellen, waartoe een zestien regels van Chaucers*
Franklin's Tale en een zestien van Sigurd the Volsung werden
gezet. Hoewel gebaseerd op vijfidend* eeuwsche drukken, waarbij
wij ook aan Anthonius Koburger van Neurenberg moeten denken,
draagt het toch zooals Cockerill zegt «een eigen streng karakter,
dat grootelijks verschilt met eenige middeleeuwsche letter».

Toen later de groote folio uitgave van ITic Works of Geoffrey
Chaucer, in twee kolommen gedrukt zou worden, bleek de Troy*!
type te groot en werd dezelfde letter kleiner gesneden, en door
Morris gedachtig aan de bedoelde uitgave «The Chaucers^type»
genoemd. Ook de namen «Troy««» en «Golden:ïtype» houden ver^
band met een daarin gedrukte uitgave, de eerste met The Recuyell
of the Histotyes of Troye, en de andere met The Golden Legend
ofMaster William Caxton done anew.

Dat Morris zich voorstelde nog andere letters te teekenen en
voor zijn uitgaven te gebruiken blijkt wel uit een brief aan zijnlets^

tersnijder Mr. E. P. Prince,
This is the Golden type* waarin hij schrijft : «Ik ge*»

éf^g^^^ f^ M,i^^ -T^^^^ ^.^^^^ loof dat ik in drie maanden
TTblS IS tbc TrOy type gereed zal zijn met een

XTbiS 18 tbc ChdUCCf type* nieuwstelschetsen vooreen

letter op Engelsch type^».
Ook teekende hij een lettertype gebaseerd op dat uit een exempbar
van Augustinus De Civitate Dei, door Sweynheym en Pannartz
in het mannenklooster van Subiaco bij Rome gedrukt, maar nóch
het een, nóch het ander is uitgevoerd.

Bij een stel goede letters was goed papier noodzakelijk, en het
uit hout en zelfs uit katoenlompen gemaakte soort bevredigde hem
niet, zoodat hij in overleg met zijn vriend Mr. Batchelor van Little

112

Chart in Kent een handpapier liet maken, waartoe een vijftiend*
eeuwsch Bouloneesch^apier tot voorbeeld diende.

Het moest goed gelijmd zijn en van zuiver linnen gemaakt, dan
min of meer ruw maar niet zóó, dat het geribt werd en hinder bij
drukken zou geven, alle voorwaarden, waaraan dit vijftiend'
eeuwsche papier voldeed en die wij, zoowel in het sleutelbloem^
papier, het baars^papier en het appeUpapier, de drie voor de
Kelmscott^press vervaardigde soorten en formaten, dus genoemd
naar de watermerken, terugvinden.

Na eenig zoeken en zelfs plannen tot het zelf maken, betrok
Morris zijn mooie fluweelig zwarte inkt uit Hannover, en het uit^
sluitend gebruik van handpersen bracht mede, dat ze een weinig
zwaar en van stevige specie kon zijn.

Hiermede zou Morris hebben kunnen volstaan, goed papier,
goede inkt en goede letter, ziedaar drie gegevens om goed druk^
werk te maken, en aan den drukker de taak ze zoo te combineeren
dat het resultaat een fraai geheel geeft.

Mogen wij nog even laten volgen wat Morris zelf hiervan zegt?
Na den lettervorm te hebben besproken : «Nu de tusschenruimten.
Ten eerste moet het beeld van de letter zooveel mogelijk door
dezelfde lijnen begrensd worden als het corpus er van, ten einde
onnoodig wit tusschen de letters te vermijden. Vervolgens moeten
de tusschenruimten aan weerszijden der woorden niet grooter zijn
dan noodig is om duidelijk de verdeeling in woorden te onder^
scheiden, terwijl ze zooveel mogelijk even groot moeten wezen.
Moderne drukkers, zelfs de beste, slaan zeer weinig acht op deze
twee voorname eischen van fraaie samenstelling en de drukkers
van minder gehalte achten zich door geen enkelen regel daar^
omtrent gebonden, waardoor die leelijke lijnen ontstaan, die als

8 115

l)toeacbotber,andtberevni8nousht(n
I themthatwasnotlovclyinthoseflrat
days of tbeir manhood.
Cbaptcr XXXU. focmcn .imong tbc
<nest Dalcrs^^

:: wbcn tbc spring was
)m into Hpril tbcre feil
« tidings : tor on a
>ming early camc Ste-
>en tbc Sater burrying
to tbe balt at metber-
mel & cried aloud: Bows, bows < Come
aftetd alt ye of tbis balt, & tbou cbi(fly,
OsbemethecaptainI

.a^tbentumbtedtbestoutmen
of nietbcrmct from shut'bed
and butcb, and were prcsently
anned; and Osberne was in bis byrny
and steel bood straigbtway, bis bow
in bis band and bis quiver at bis back.
^Be'Y gatbered about bim & Ste-
pben amidstof tbe balt, and tben
Osbeme asits wbat is towardjfF
Great matter enougb, says Stepben.
> Yet bow to betp tbcrein? Cbcre ia un-
pcace in tbe Dalcbut it bas fatten on tbe
Slestertings^Quotb Osbeme, short

Twee pagina's uit «The Sundering Flood>The last Roioance writtcn by

& sbarp : Yc Otter, Simon, Longdccr, Cbey go
HUson, tahe borse and ride stratgbt- down to tbe
way down tbc Dale and round to every flood
8tead, and bid men gatber to tbe sfde
of tbe f lood witb bow8 & sttng/speare
and 8bot/weapondof all hinde, & tbat
tber stand not in knots and clumps,
but drawn out in line, & space enougb
betwixt eacb sbooter.Bid tbem to leave
not a sbaf t at bom e, we may speedily
mahe more, but not to loose once tilt
tbey bave marhedtbeirman. |^ow bas-
ten ye fóurf But ye otbers come af ter
me at once, for we will go afbot for tbe
saving of time and tbe steadying of
tbe sbooting.

;0 tbey went toward tbe water,

a dozen men alt told, and all bad

bows & good store of sbaf ts*
Hnd as tbey went, Osbeme spahe to
tboseabout bimand said: Spread out,
and make little sbow of force, & sbow
not your bows to tbe foemen, so tbat
tbey may contemn us and venture tbe
nearer to tbe bank. But sboot not till
tbey defy us, lest we smite a peacefut
manjtpFffow tbey were presently nigb
r2

William Morris, ter Kelmscott«press gedrukt in «The Troy Type» 1897

rivieren over de bladzijden loopen en een schande voor druk^
werk zijn. Ten derde moet het wit tusschen de regels niet zoo
buitensporig zijn; de moderne wijze van interlinieeren moet zoo
karig mogelijk toegepast worden en nooit zonder bepaalde reden,
zooals bijv. om de aandacht op een bijzonder gedeelte van het
drukwerk te vestigen».

Na deze voor drukkers zeker behartenswaardige raadgevingen,
voegt Morris er aan toe : «Ten slotte, ofschoon zeker niet het minst
belangrijk, komt de plaatsing van het gedrukte op de bladzijde.
Hierbij moet de binnenste marge, altijd de smalste blijven, de
bovenste iets breeder, de buitenste nog iets breeder en de onderste
het breedst van allen zijn. Van dezen regel is in de middeleeuwsche
boeken nooit afgeweken. Moderne drukkers zondigen stelselmatig
hiertegen, daardoor blijkbaar in tegenspraak met het feit dat de
eenheidvanhetboeknietéénbladzijdeis, maar een stel bladzijden.

«Deze regels voor tusschenruimten en plaatsing zijn van het
grootste belang bij de vervaardiging van mooie boeken; worden
zij naar behooren in acht genomen, dan maken zij dat een boek
met heel gewone letter gedrukt, er ten minste goed en aangenaam
uitziet. Ze te veronachtzamen zal het eflfect van de bestgeteekende
letter bederven.»

Morris zou echter Morris niet geweest zijn als hij volstaan had
met slechts tot zuiver zetwerk zich te bepalen. Hij, de versierder,
die vóórdat het boek zijn aandacht in beslag nam, tapijten en
wanden had gedecoreerd, wat kon men anders van hem verwacht
ten dan dat hij niet alleen trachtte het boek goed, deugdelijk te
doen zijn, maar het ook zoo mooi mogelijk te maken. Hield hij
aanvankelijk in de eerste, onder zijne leiding uitgevoerde boeken,
evenals de vroegste drukkers, eenige ruimte open om uit de hand

116

gekleurde initialen in te zetten, dra kwam hij er toe, voor de eerste
proef bladen der Kelmscott^press, initialen in het hout te snijden.

Aan deze vroegste initialen, alsook aan de latere daarmede ver«
band houdende omrandingen is de invloed der Italiaansche druk^
ken niet vreemd gebleven, terwijl ook de wijze waarop hij soms
een bordure maakte, alleen ter voorzijde, iets uitloopende boven
en onder, zijn sympathie voor oude handschriften doet kennen.

Niet alleen in opvatting van vorm en versiering maar ook in
technische uitvoering herinneren enkele zijner randen aan de
houtsneden der vijftiend' eeuwers. Ook bij Morris de donkere
fond, waarin de letter en omamentatie was weggestoken, de poin^
tillage om de eentonigheid der overblijvende zwarte vlekken te
breken. En het zware aspect dat dus initiaal en rand gaf, het paste
bij het stevige zetsel van Golden^type, van Troy* en Chaucer^^.
Flink stak weer de letterspiegel aftegen de fraaie materie van het
handpapier, kloek en ferm stonden weer de zwarte letterrijen oms»
geven door een samenstemmend kader.

Talrijk zijn de initialen geweest door Morris voor zijn Kelms^
cott drukken ontworpen, en deels door hem zelfin hout gesneden.
CockeriU noemt hun aantal honderd vier en tachtig, waarbij niet
minder dan vier en dertig verschillende T's, trouwens alleen voor
The Poems by the Way gebruikte Morris negen en vijftig initialen.
Opmerkelijk is hierbij hoe hij steeds in overeenstemming met de
grootte van het boek, dus ook met de zwaarte van het letteropper^
vlak zijn initiaal wist te bepalen, nu eens is deze wit in een donker
vierkant met omamentatiën verlicht, dan weer donker, enkel
sprekende door een fijn contourlijntje. Ook de opvatting der or^
namentatie verschilt telkens, niet alleen dat zij zooals wij reeds
zeiden soms aan vroeg Italiaansche drukkers herinnert, als bijv.

117

Titel en eerste pagina van «A note by Wiiliam Morris on his aims in tounding the Kelmscott.
list of books printed thereat». Laatste boek na Morris dood

' NOTE BY WILLIAM MORRIS
I ON HIS AIMS IN FOUNDING ,
I THEKELMSCOTTPRESS^^
I BEGAN printing books with
I thchopeofprodudngsomewhïch

■ would have a definite claim to

■ beauty, while at the same time
L they should bc easy to read and
I should notdazzletheeyerOrtrou"
e intellect of the reader by eccentri^

city of fbnn in the letters. I have always
been a great admïrer of the calligraphy of
the Middie Ages, êc oftheeariierprinting j
which took its place. As to the fifteenth" j
century books, I had noticed that they *
were always beautifulbyforceofthemerc
typography, even without the added or^ '
nament, with which many of them are
so lavishly supplied. And it was the es^
senceofmyundertakingtoproducebooks i
which it would beapleasuretolpbkupon a
as pieces of printing and arrangement of i
type. Lookingatmy adventure firom this
point of view then, I found I had to con^
sider chiefiy the followïng things: the
paper, the form of the type, the relative V
spacing of the letters, the words, and the (

press, together witK a short description ot the Press by S. C, Cockerill. and a
ter Kelmscott.press gedrukt in «The Golden Type» 1898

The History of Godfiey of Boloyne and the Conquesf of Iheru'
salem in 1893 gedrukt, maar ook dat zij nu eens slechts de opene
ruimte in een letter met bladomament vult, dan weer in vroolijke
ranken er overheen zwiert, die het lichaam der letters hier en daar
doorboren. Trouwens deze wijze van versieren kenmerkt zich
ook in Morris' omrandingen en zijn titelpagina's. Wij zien hier
niet het streng decoratief principe gebaseerd op diagram of geo^
metrisch lijnenstelsel, maar slechts een gevoel voor evenwicht in
kleur en vorm, een regelmaat in min of meer strakke behandeling
van wat wij naturalistisch ornament zouden kunnen noemen.
Morris achtte het niet strijdig met zijn beginselen van decoratieve
versiering indien bladen en ranken over elkaar slingerden, en
elkaar gedeeltelijk bedekten, en zelfs indien zij door het aangeven
van zij het dan ook nog zoo simpele schaduwlijntjes, een zeker
relief vertoonden. The History of Reynard the Foxe dateerend
van December 1892 is hiervan een zeer kenmerkend voorbeeld.
Opvallend is ook hier, hoe bij de letterplaatsing op de titelpa^
gina geen rekening is gehouden met het bladornament dat als
speling der fond het vak vult. De woorden The — History — of
— Reynard — the — Foxe, staan zwaar en zwart over het met fijne
bloemtakken verluchte middenvak zonder zich er aan te storen
of zij door hier een tak te doorbreken, ginds een bloem of blad te
bedekken, de gang van het ornament ook zouden schaden.

Genaderd dus tot Morris' ornamentaties merkten wij reeds op
hoe deze naar mate hij dit voor samenhang met zijn lettervlak
noodig achtte, wit in den donkeren fond zijn uitgestoken, zóó het
karakter der houtsnede meer bewarend, of in zwart op wit, illustra^
tie of letterspiegel omgeven. Zijn vooropgestelde principes van
marge<sverdeeling wist hij ook in deze omrandingen uitstekend vol

120

Fagini met initiaal uit «The history of Godtrey ol'Boloyne and the Conquest
of lherusalem>, gedrukt ter Kelmscott.press in «The Troy>type» in 1893

te houden. De omlijsting, smal in den kneep, wordt iets breeder
naar boven toe, dan naar de buitenzijde, om aan den onderkant
het zwaarste te worden. Op meestal uitstekende wijze, hoe men
ten slotte over de opvatting van het ornament moge denken, volgt
dit geleidelijk de verbreedingen mede, en merkt men nergens, dat
de als compositie niet geringe opgave, een goede overgang te

Drukkersmerk der KelmscottiPress

vormen tusschen de zeer smalle kneepzijdc en de brecde onder*
kant bijv., voor Morris eenig bezwaar heeft opgeleverd.

Veel zien wij in de omlijstingen wingerdranken optreden, vol*
gens Cockeriil als gevolg van een bezoek in Aug. 1891 aan Beau*
vais gebracht, waar groote gaanderijen versierd met snijwerk van
druiventakken. Morris gefrappeerd hadden.

Was het aantal initialen voor de Kelmscott'press ontworpen en
124

gesneden groot, niet minder bedroeg het cijfer der omrandingen
deels voor tekst, deels voor illustratie^ of titelafsluiting. In de zeven
jaar van Morris' optreden als drukker werden in het geheel zes
honderd vier en veertig teekeningen door hem ontworpen en ge^
sneden. Hoewel steeds de leiding in handen houdende had hij
zich toch voor de illustraties als voor de zuiver omamentale ver^
sieringen medewerking van enkele kunstenaars verzekerd, wier
aspiraties ook naar herleving der boekkunst uitgingen ; zoo teeken^
de R. Catterson^Smith o.a. eenige omrandingen voor The Earthly
Paradise, maar zeker niet het minst heeft Morris' vriend Sir Edward
Bume Jones er toe bijgedragen de geïllustreerde Kelmscott^uitga^
ven te maken tot wat zij geworden zijn. Waar Morris naar aanleid
ding zijneromrandingen schrijft : «Hieromtrent wil ik alleen zeggen
dat ik altijd mijn best deed de noodzakelijkheid in het oog te
houden, mijn versiering een deel te doen zijn der bedrukte blad«
zijde», daar vervolgt hij : «Ik moet er bijvoegen dat bij het teekenen
van de prachtige en onnavolgbare houtsneden die verscheidene
mijner boeken, en bovenal de Chaucer die nu zijn voltooiing
nadert, zullen opluisteren ^) mijn vriend Sir Edward Bume Jones
dit belangrijke punt nooit uit het oog heeft verloren, zoodat zijn
werk ons niet alleen een reeks teekeningen geven zal, uitmuntend
door schoonheid en verbeelding, maar ook een versiering zal vor^
men volkomen in overeenstemming met het gedrukte boek».

Sloten zich Bume Jones' teekeningen voor de Chaucer^uitgave
zoowel als die uit The Well at the Worlds End en anderen uit^
stekend bij zwaarte van lettertype en omranding aan, niet minder
is dit het geval met Walter^Crane's drie en twintig illustraties voor

O Dit dateert van 1895.

125

The Story of the Glittering Plain, met de teekeningen van C. M,
Gere of die van A.J. Gaskin voor Spenser*s Shepheardes Calender,
Alles wordt beheerscht door één machtig principe : eenheid in het
boek te brengen, volmaakte harmonie tusschen inktkleur en papier,
tusschen letterzwart, omranding en illustratie. En voor de door^
voering van dit beginsel was niets Morris te veel en te onbeduidend.

Om goed papier te hebben liet hij het maken, perkament voor
enkele speciaal^drukken betrok hij uit Rome, later uit Engeland,
de boekletter, wij zagen het, ontwierp hij zelf, initialen en omran^^
dingen, hij maakte ze met onvermoeiden ijver, maar zelfs de lintjes
om de ingebonden exemplaren vast te strikken, hij liet ze weven
in kleur en breedte die hem goeddacht.

En nu moge dit pretentieus schijnen, maar ieder die, in welk vak
ook, ooit getracht heeft iets moois te maken, zal ondervonden
hebben dat èn grondstoffen èn hulpmiddelen al zeer pauvertjes
zijn, dat in de meeste gevallen slechts slecht materieel, leelijke
vormen en kleuren in den handel verkrijgbaar zijn, geen wonder
dus dat Morris, waar hij het boek als kunstwerk weder in eere
wilde herstellen, hij van meet af aan, de factoren die tot samenstel^s
ling er van bijdroegen, aan het door hem voor oogen gestelde
doel moest doen beantwoorden.

De vraag of Morris' streven ons bruikbare voorbeelden tot na^
volging heeft gegeven^ is zeer verschillend beantwoord en verdient
misschien wel eenige toelichting. Laat ons eerst vooropstellen, dat
het slaafs navolgen van welk voorbeeld, hoe goed dit ook zijn
moge, steeds weinig resultaat zal opleveren zoowel voor dengeen
die het doet, als voor hem die de namaak aanschouwt, beiden
komen niets verder, geraken eer van de wijs.

In zijn boekje, herdruk der lezing in het museum Plantijn ge^

126

houden, citeert de heer Emmanuel de Bom de meeningen dienaan«:
gaande van de heeren J. W. Enschedé en L. Simons. De eerste zegt
van Morris* boeken, het zijn: »mooie, dure, ik durf gerust zeggen
onbruikbare boeken. Zij mogen gezien en bewonderd, maar kunnen

niet meer gelezen worden», «Zij zijn onbruikbaar, zegt hij

omdat ze, zij het ook hier en daar gewijzigd, willen herhalen het
boek van 1500. De Kelmscott^^boeken zijn in hun wezen een uitere
lijke navolging met een moderne weergeving van vroegere opp
vattingen. Aan het gevaar, dat de historische bestudeering van
kunstuitingen oplevert, heeft Morris, bij al zijn vooruitstrevende
denkbeelden, zich in het boek niet kunnen onttrekken; ik bedoel
aan de begripsverwarring tusschen schijn en wezen».

De heer L. Simons schreef in de Gids van Januari 1897 o. a. :
«De vindingrijkheid van Morris als omamentist was niet ruim
genoeg om groote verscheidenheid mogelijk te maken. Buiten
cirkellijn en blad is hij nooit in zijn randversiering gekomen. Een
enkel doorbladeren van Walter Crane's Fairie Queene toont niet
alleen Crane's superioriteit in vinden en verbeelden, 't doet de
armoe van Morris' eigen werk in dezelfde lijn schier al te spre^
kend voelen. Ook komen er andere bedenkingen rijzen : de kracht^:
verhouding, de vormeenheid van rand en middelvlak zijn niet
altijd zuiver gehouden. Versierde hoofdletters, op twee pagina's
opeen gehoopt, doen soms het zetsel rammelen. Met het laatste
gedrukte deel, den Chaucer in de Chaucer»type. met één exem^s
plaar in den Golden^ïtype, en een derde in Troysstype zou, —
voelen wij — onze collectie van Morris* typografie bijna volmaakt
kunnen zijn. Want wat hij hierin volbracht heeft is allereerst een
aansporing. De uitgaven, op handpapier op de handpers gedrukt,
zij zijn te kostbaar ; het uiterlijk der meesten meer aansporend tot

127

bezien en bewonderen dan tot lezen, en in ons dagelijksch boek>»
maken kunnen wij langs denzelfden langzamen en archaïschen
weg nooit tot eenig resultaat komen».

Op beide meeningen zou wel iets af te dingen zijn, maar het is
hier niet onze bedoeling, en het zou trouwens in dit bestek te uit*"
voerig worden, te trachten ze te weerleggen. Wij citeerden ze
slechts als uitingen van hen die Morris* Kelmscott drukken geen
prijzenswaardige, en bruikbare voorbeelden tot navolging vinden.

Maar wij zeiden het reeds men moet ook geen voorbeelden

navolgen, men moet trachten de beginselen na te gaan, te ontdekt
ken, wat den maker geleid heeft zóó en niet anders te doen, de
kern der dingen moet men opzoeken en hiervan profijt trekken in
eigen arbeid. Men moet het goede en schoone nasporen in oude
werkwijzen, in oude proeven van het ambacht en in nieuwe zoo
het mogelijk is, en dit toepassen in aansluiting met de voorwaarden,
die men zijn werk kan en wil stellen.

Handpapier, handpersdruk, afzonderlijke initialen en versier
ringen, zij zijn zeker te kostbaar voor menige uitgave, maar er zijn
uitgaven die wèl een meer zorgvuldige typografische behandeling
kunnen lijden; welnu late men daarbij dan eens zijn aandacht aan
het drukwerk wijden, dat ook dit een fraai verzorgd geheel worde,

maar hoe weinig geschiedt dit, hoe menig kostbaar prachts^ en

plaatwerk ziet er nog armzalig als uiting van drukkerskunst uit.

Dat echter Morris* beginselen voor navolging wel vatbaar zijn,
bewijzen niet alleen de talrijke Engelsche drukkerijen als voorts
bouwers der Kelmscott^ideeën opgericht, maar doet zoo menig
Engelsch boek U zien, dat juist zonder extra versiering, zonder
illustratie, zonder handpersdruk te zijn, er aardig, prettig, smaakt
vol, kortom «verzorgd» uitziet. Het papier is niet akelig glad en

128

blauwachtig wit, dé letter niet spichtig en lang gerekt, neen, een
lichte crême^kleur van pagina met een kloeke letter bedrukt, in
goede verhouding van bladspiegel tot marges, en daarbij alsomslag,
een aardig getint papier met goed geplaatsten titel ; het een bij het
ander, een resultaat dat aangenaam aandoet.

En al zien wij hier geen Chaucer^uitgave in terug, noch Godfrey
ofBoloyne of The Glittering Plain, toch zijn wij overtuigd, dat wat
Morris bereikte hetzij op de Chiswicki^press, of op zijn latere Kelm«:
scott^drukkerij, wel degelijk hierop van invloed geweest is.

Wij hebben gemeend te dezer plaatse een biografische schets
van Morris achterwege te moeten laten; in een bespreking echter
van Morris als de man van het boek mogen wij niet verzuimen
in het kort iets over het ontstaan der Kelmscott^drukkerij mede
te deelen.

Na zoo veel mogelijk zijn eigen geschriften verzorgd te hebben,
na plannen in overleg met Bume Jones voor een geïllustreerde
uitgave van The Earthly Paradise, was het omstreeks 1888 dat hij
nieuw zijn aandacht aan het boek ging schenken.

«Toen en gedurende het overige zijns levens had hij», zoo
schrijft Cockerill in zijn reeds boven aangehaald werkje, «zoo hij
niet van Hammerson afwezig was dagelijks verkeer met zijn vriend
en buur Emery Walker, wiens inzichten omtrent dit onderwerp
met de zijne overeenstemden en die bovendien een praktische
kennis bezat van de boekdrukkerstechniek.»

Sinds dien werd The House of Wolfings op de Chiswicks^press
gedrukt en in het volgende jaar The Roots of the Mountains met
een letter op oud^^Bazelsch type ontworpen, terwijl nauwkeurig

9 129

met de plaatsing van het zetsel onderling, en op de pagina rekei«
ning gehouden werd.

Kort daarop rijpte bij Morris plannen tot eigen drukkerij en
deed hij een voorstel aan zijn vriend Emery Walker, die echter
niet als deelgenoot wenschte op te treden maar wel zijn raadsman
bleef. Begin 1890 ontwierp Morris zijn «Golden type» waarvan in
Augustus reeds door Mr. Prince een aantal stempels gesneden
waren. In Januari 1891 werd een woning gehuurd en Mr. William
Bowden als zetter en drukker aangesteld, om later bijgestaan te
worden door zijn zoon Mr. W. H. Bowden en een tij delijken helper.
Aanvankelijk drukte men op één enkele handpers, in November
1891 kwam er een tweede bij en later in Januari 1895 een derde.

Verbaasd staat men, ziende wat met dergelijke hulpmiddelen, in
onzen tijd meestal als langwijlig beschouwd, tot stand is gebracht
in die zeven jaar, dat de Kelmscott^^press bestaan heeft.

Reeds den 3en October 1897 moest Morris deze laatste illusie
van zijn leven: het boek weer tot een kunstwerk te maken, zien
eindigen, zeer zeker voor zich zelf overtuigd nog niet geheel hta
reikt te hebben wat hij wenschte.

Wat hij ons echter heeft nagelaten in de meer dan vij ftig uitgaven
die zijne drukkerij verlieten, het is genoeg om in hem te waardeen
ren den baanbreker en wegbereider, genoeg om zijn bedoeling te
begrijpen en zijn inzichten te leeren kennen, waarop een iegelijk
kan voortbouwen, naar zijn eigen gegevens, naar zijn eigen om^
standigheden, trachtende het boek weer te hergeven iets van zijn
vroegeren luister, en het bedrijf van den drukker te verheflFen tot
een vak, waarbij niet louter de techniek domineert, maar waarin
gevoel voor schoonheid de leidende hand heeft.
HILVERSUM Mei 1907 R. W. P. DE VRIES JR

130

IETS OVER SPITZERTYPIE

i ^^^^-^B^-^^ oor de reproductie in druk van allerlei voor»

^ werpen, teekeningen, schilderijen en foto's

^ komen eenige technieken in aanmerking, n.1.

de fotogravure,de hchtdruk en de zincografie,

/l>i( terwijl sinds kort de dikwijls zeer mooie
resultaten opleverende intagliodruk zich bij
genoemden aansloot, doch tot heden niet
veel werd toegepast. De fotogravure staat in schoonheid en
nauwkeurige detailweergeving bovenaan, zij wordt hoofdzakelijk
gebezigd voor het reproduceeren van schilderijen; deftige pracht^
werken en kostbare platen worden uitgevoerd in deze techniek
die door hare diepbruine kleur en den fraaien toon in de lichten bij
uitstek voor dit doel geschikt is, maar door den hoogen prijs ook
alleen daarvoor is te gebruiken. De lichtdruk geeft veel vlakkere
en niet zoo fraaie beelden, in de details gaat dikwijls veel verloren,
de omtrekken teekenen zich niet zoo scherp af, en de verschillende
exemplaren vertoonen, vooral in het goedkoopere en dus niet
zeer zorgvuldig uitgevoerde werk, dikwijls groote afwijkingen in
kleur. De prijs van lichtdruk is niet zoo hoog dat die een ruimere
toepassing in den weg kan staan, het bezwaar evenwel dat de
druk der beelden niet tegelijk met dien van den tekst kan plaats
hebben, werkt zeer belemmerend op het gebruik. De derde metho^
de, die der zincografie, splitst zich in twee soorten: de lijnzinco en
de halftoonetsing. De eerste is uitsluitend te gebruiken voor zwarte
en witeflfecten, de tweede eigent zich door het bewaard blijven der
halftonen voor de reproductie van elke teekening of schilderij.
Bij de halftoonetsing of autotypie vertoont het beeld geen

131

gesloten oppervlak, het is verdeeld door een zeer fijn netwerk in
tallooze grootere en kleinere punten die in de donkere partijen
zich verbinden en eerst in de allerdonkerste een geheel gesloten
vlak vormen. Deze eigenaardigheid der autotypie maakt haar tot
de minst volkomene der verschillende technieken, waarbij nog
komt dat zij voor een goede uitvoering speciaal daarvoor gemaakt,
met een gladde kalklaag overdekt papier vereischt.

Toch heeft deze reproductiemethode verreweg het grootste
gebruiksveld gevonden. Dit komt doordat de autotypie bij betrekt
keiijk geringen kostprijs der clichés tevens het voordeel heeft op
de boekdrukpers gedrukt te kunnen worden, tegelijk met den bege^»
leidenden tekst. Hierdoor is de autotypie voor de gewone boek^
illustratie de aangewezen techniek en men maakt er een rijkelijk,
dikwijls al te rijkelijk gebruik van, want niet alleen dat men tegen^
woordig zelfs de onbeduidendste afbeeldingenter illustreering van
tijdschriften en boekwerken opneemt, ook voor de prenten in
bladen en boeken wier papier zich hiervoor allerminst leent, kiest
men de autotypie als reproductiemiddel. De autotypie is inderdaad
onmisbaar geworden, zij is er altijd en overal, te pas ofte onpas,
mooi of leelijk, een factor in ons leven.

Reeds spoedig nadat de techniek der autotypie een zekere
hoogte bereikt had, werd de behoefte gevoeld eene andere vers:
deeling van de beeldoppervlakte te vinden dan de starre rechts:
hoekig op elkander staande lijnen van het autotypische net. Het
net toch was voor velen hinderlijk bij het beschouwen der beelden
en bovendien bleek het een bezwaar te zijn bij het reproduceeren
van voorwerpen waarbij het aankwam op groote juistheid en rijk:»
dom der details. Allerlei proeven werden genomen, verscheidene
vindingen werden gedaan doch geen van allen hield stand tegen^

132

over de practijk. Het best bekend geworden zijn de zoogenaamde
komrasters.

Bij het komrastercliché vervalt het regelmatige netwerk geheel,
in plaats daarvan komt evenwel een grond, bestaande uit kleine,
onregelmatig gevormde vlekjes. Het komraster geeft, vooral in de
fijnere soorten, wel een eenigszins grootere detailleering, maar toch
voldeed het niemand, eensdeels doordat de korrel nog steeds voor
zeer fijne details te grof bleek, anderdeels door de hardheid en
doodschheid die de reproducties in deze techniek kenmerken. Of
dit komt doordat in het komraster nog geen voldoende helderheid
in de lichten kan worden bereikt, of dat de goede overgang tusschen
donkere en lichtere partijen ontbreekt, kunnen wij in het midden
laten, genoeg, de pogingen, hoe goed ook aanvankelijk geslaagd
schijnend, bleken dra niet in de bestaande behoefte te voorzien.

Bij de reproductie van een origineel met halftinten mag als
eisch gesteld worden dat het wit volkomen wit schijnt en alle tinten
van licht en donkergrijs tot zwart toe tot hun recht komen, en ook
dat de omtrekken der voorwerpen scherp blijven en details niet
of althans zoo weinig mogelijk verloren gaan. Aan geen dier voor«s
waarden voldoet de autotypie volkomen, ook de in sommige
opzichten betere komrastercliché niet. Het wit, zelfs in de beste
autotypie, is nooit wit, een regelmatig net van fijne, zwarte puntjes
ligt over de hoogste lichten. Hoezeer dit net het wit verduistert
blijkt wel het beste hieruit dat het ontbreken van slechts één puntje
in de volkomen heldere lucht van een landschap hinderlijk is, en
bij de geringste beschadiging breken steeds verscheidene puntjes,
vooral in de lichte partijen, waar ze het zwakste zijn. Bij de kornis
rasterclichés staan de opstaande punten dichter bij elkaar dan bij
de autotypie, bovendien zijn ze onregelmatiger verdeeld en geven

133

dus vooral in lichte, efFene partijen een nog minder bevredigend
resultaat.

Bij een autotypie blijven de scherpe omtrekken van het oor^
spronkelijk beeld niet zuiver. Dit vindt zijn oorzaak daarin dat
bij de buiging der lijnen de rechte rasterlijnen niet kunnen volgen,
dat dit het geval is kan ieder zien die een autotypie waarop een
kromloopende,dunne zwarte lijn voorkomt, aandachtig beschouwt.
De lijn zal onder de loup bezien, steeds gebroken schijnen. Men
kan dit verschijnsel duidelijk waarnemen op onze afbeelding No.
3, vooral wanneer men de lijnen ervan vergelijkt met de spitzer:^
typieaf beelding van dezelfde plaat. Door deze slechte overbreng!
ging van omtrekken en lijnen gaan in de autotypie vele details
verloren, evenals door het feit dat de details dikwijls te fijn zijn
om zich in een herkenbare groep van punten op te lossen.

Uit een en ander blijkt dat de autotypie, hoe geschikt ook als
reproductiemiddel door de geringe kosten en den korten tijd voor
de vervaardiging benoodigd, toch in geenen deele voldoet aan de
hooge eischen die soms gesteld worden, ja, dat inderdaad de weten:;
schappelijke waarde van de autotypie betwijfeld mag worden.

Om aan die hooge eischen tegemoet te kunnen komen, moest
een ander procédé worden gevonden. Tot voor korten tijd was
alle zoeken daarnaar te vergeefs. Sedert is evenwel iets gevonden
dat in vele opzichten den voorrang schijnt te verdienen boven de
autotypie.

De spitzertypie (dus genoemd naar den uitvinder, den bekenden
duitschen schilder Emmanuel Spitzer) is een cHché vorm waarbij de
tinten zeer ondiep zijn uitgeëtst, zoo ondiep dat het cliché geheel
vlak schijnt, hoewel het beeld erop zeer duidelijk is te herkennen.
Op het eerste gezicht schijnt het den drukker, gewoon als hij is

134

slechts met vrij diep geëtste clichés te werken, bijna onbegrijpelijk
dat met zulk een uiterst vlak cliché goede drukken kunnen gemaakt
worden, waarbij niet alleen wit en zwart, maar ook alle tusschen^
tinten goed tot hun recht kunnen komen.

Hoe zulk een cliché gemaakt wordt doet hier niet ter zake, wij
hebben slechts te spreken over de bruikbaarheid ervan en over
het betere of mindere resultaat in aesthetischen zin dat met deze
clichés in vergelijking met de autotypie te bereiken valt.

De spitzertypie onderscheidt zich in afdruk van de autotypie:
lo doordat zij geen, met het bloote oog zichtbaar raster vertoont
en 2o dat de hoogste lichten bijna volkomen wit blijven.

Hoe gunstig de spitzertypie hierdoor ook moge afsteken tegen
haar oudere zuster de autotypie, toch heeft zij niet alle voordeelen
aan haar kant.

Bij het beschouwen van eene rijke collectie spitzertypiën, ware
meesterdrukken die niet zoo door eiken boekdrukker kunnen
nagemaakt worden, vonden wij er toch verscheidene onder die een
niet geheel bevredigenden indruk maken. Het is als of de levens
digheid der autotypie die ontstaat doordat onder het net overal
de witte papierkleur zichtbaar is, aan de spitzertypie ontbreekt.
Kan het zijn dat de tallooze zeer, zeer fijne puntjes, onzichtbaar
voor het bloote oog, de blankheid van het papier, behalve in de
hoogste lichten, geheel wegslaat en dientengevolge het transpa^^
rante dat de goede autotypie in zoo hooge mate kenmerkt, aan
deze drukken ontbreekt? De druk der spitzertypie heeft iets dofs,
iets levenloos dat haar minder welgevallig maakt voor het oog.
Daarentegen geeft zij de fijnheden van het origineel zoo getrouw
weer dat geen detail schijnt te ontbreken, zij detailleert inderdaad
scherper dan de lichtdruk. Het wil ons dientengevolge schijnen

135

dat de spitzertypie daar de voorkeur verdient waar het er op aan^
komt eene reproductie te geven van hoogste zuiverheid, of waar
men te doen heeft met zeer contrastrijke, vooral veel lichte partijen
bezittende origineelen. Zoo zal men geteekende portretten veel
natuurgetrouwer kunnen weergeven in spitzertypie, daarentegen
zullen schilderstukken dikwijls minder goed slagen. Metalen voor^
werpen met scherpe reflexen zullen meer indruk maken in de
nieuwe techniek dan in de oude, voorwerpen als bijv: cartonnages,
hoeden, schoenen en dergelijke evenwel schijnen meer de autotypie
als vermenigvuldigingsmedium noodig te hebben.

Onder de afbeeldingen in ons bezit is een druk naar een foto^
grafie, voorstellende een groote groep menschen met een grauwe
muur als achtergrond. Zij het nu door het vele grauw dat in dezen
druk voorkomt, of door het ontbreken van felle lichten en diepe
zwarten, zoo veel valt in elk geval te constateeren dat deze groep
in spitzertypie uitgevoerd zeer slecht voldoet, hoe fijn de details
ook zijn, en dat hier een minderwaardige reproductie is gegeven
van een naar alle waarschijnlijkheid goede foto. Eenige kleine por^
tretjes op een anderen druk daarentegen tintelen van leven, zij
hebben dit te danken aan de fraaie en sprekende contrasten in de
oorspronkelijke foto's aanwezig. Een gewasschen teekening, waars^
schijnlijk op origineele grootte gereproduceerd, vertoont al de fijne
kleurschakeeringen van het oorspronkelijke stuk, gerust mag men
hier spreken van een facsimile, zoo getrouw geeft het zelfs de
gevoeligste tinten weer, hier staat inderdaad de spitzertypie boven
elke andere methode. Dit zelfde is het geval bij twee reproducties
van krijtteekeningen die wonderbaar mooi zijn van tint. Minder
mooi daarentegen is de reproductie naar een geschilderd portret,
hoe nauwkeurig ook gereproduceerd, voelt men dat hier niet in de

136

Afbeelding 1
Studiekop — Spiliertypie

Afbeelding 2
Atelier — Spitzertypie n;iar fotogralie

Atelier — Autotypie naar fotografie

Afbeelding ï

Reproductie naar teek en ing van Rem brandt

Spitzertypie naar lichtdruk

Afbeelding 4
Moederen kind — Fotografie
Spitzertypie naar intagliodruk

Moeder en kind — Fotografie
Autotypie naar intagliodruk

At beelding 5
Kruik — Spitzertypie naar fotografie

verste verte het origineel is nabij gekomen, vooral de donkere par^
tijen zijn dood en vlak, de levendigheid die de autotypie behouden
zou hebben is volkomen te loor gegaan. Zoo zouden wij kunnen
doorgaan de schoonheden te wijzen van enkele, de gebreken te
noemen van andere reproducties, waarbij het welslagen alleen
schijnt te schuilen in den meerderen of minderen contrastrijkdom
der origineelen, alleen willen wij nog noemen eene serie van zilver^
munten die het beste overtreffen wat op dit gebied door autotypie
wordt geleverd en alleen door eerste kwaliteit lichtdruk kan
worden geëvenaard. Het metaalkarakter, het reHef is uitstekend
in deze drukjes bewaard gebleven, hier is de spitzertypie verreweg
het beste drukprocédé gebleken.

Behalve voor eenkleurige clichés is de spitzertypie ook aange^^
wend voor vierkleurendruk en hierin schijnt wel een groote toe««
komst voor deze techniek te liggen.

Zoo geleidelijk en zacht als hier de tinten in elkaar vermogen
over te vloeien doen zij het bij den autotypischen drie^ of vierkleu*
rendruk toch bij langena niet. Altijd stoort daar het raster met zijn
eeuwige kleine zeshoekjes, hierzietmen daarvan niets. Ookschijnen
de kleuren meer neiging te hebben tot gebrokenheid, zij zijn niet
zoo helder als in den gewonen dries: of vierkleurendruk, maar daar^
entegen veel natuurlijker. Een goede spitzertypie^vierkleurendruk
lijkt wel het hoogste wat in kleurendruk bereikt kan worden.

Hoewel het minder in het kader van dit boek past, willen wij
toch nog in het kort iets mededeelen over de ervaringen die wij bij
het drukken van spitzertypiën maakten. De clichés zijn gemakkelijk
toe te stellen, daar het eenigszins met dun zijdepapier bijplakken
op de legger van de niet volkomen goed uitdrukkende gedeelten
voldoende is. Onder het cliché mogen de spitzertypiën niet toege^»

137

steld worden. Een groot bezwaar bij het drukken is evenwel
de inktgeving. Een spitzertypie vraagt zoo weinig inkt dat de
schraalste inkttoevoer bijna reeds te veel is, het gevolg hiervan is
dat bij niet volkomen juist gestelde inktgeving de zeer vlakke
clichés oogenblikkelijkvolloopen en een pikzwarten druk opleven
ren. Dit is tevens de oorzaak waardoor spitzertypiën niet tegelijk
met den tekst of zelfs met de toch ook niet veel inkt vragende auto^
typiën gedrukt kunnen worden. De spitzertypie eischt gedurende
de geheele oplaag de allemauwlettendste zorg van den drukker,
kan die niet gegeven worden, dan behoeft men niet te rekenen op
een gunstig resultaat.

Resumeerende kunnen wij ons oordeel over de spitzertypie in
deze woorden samenvatten: zij beteekent zeer beslist een vooruit^»
gang op het gebied der chemigrafie, voor enkele doeleinden
schijnt zij als aangewezen, doch met uiterste zorg moet bij de
keuze tusschen autotypie of spitzertypie gewikt en gewogen wor«ï
den welke techniek de voorkeur verdient en bij den druk treden
bezwaren op die het gebruik der spitzertypie zeer dikwijls zullen
verbieden.

Bij dit artikel hebben wij, vrij wel buiten verband met den tekst,
eenige afdrukken in spitzertypie gevoegd, terwijl wij tevens ter
vergelijking enkele autotypiën op de zelfde grootte, naar de zelfde
origineelen daarnaast plaatsten. De lezer kan zich met behulp
hiervan zelf een oordeel vormen.
WATERSGRAAFMEER B. MODDERMAN

>. ,.V^_v^

138

LITERATUUR«=OVERZICHT

^ ^^^^^^^^p\ iezen is een geestelijke werkzaamheid, waarbij
"^ ^ iemands subjectieve voorkeur uit den aard der

zaak naar voren komt. Ik meen daarop te moes»
ten wijzen hier in den aanvang van dit liters
ratuuri^overzicht, omdat op het overzicht in
den vorigen jaargang van deze publicatie de
OiC^AT^CTlfejiSJc:^ aanmerking gemaakt is niet volledig geweest
te zijn. Die aanmerking is volstrekt juist, om de eenvoudige reden,
dat naar volledigheid toen niet gestreefd werd en ook nu niet weer
wordt. Zuiver wetenschappelijk beschouwd is dit literatuur:«over*s
zicht onnoodig. De jaarlijksch verschijnende internationale Wu
bliografieën van Hortzschansky en van Jellinek (overleden te
Mauer^sOehling 9 maart 1907 in den ouderdom van 31 jaar) zijn
ruim voldoende om in de toekomst de noodige gegevens te ver^
schaffen voor de kennis van hetgeen thans in de boekdrukkerij
omgaat. Het is ten eene male onnoodig, gesteld dat het al mos:
gelijk ware, te trachten naast die uitnemende bibliografieën nog
een derde saam te stellen en die te bezwaren als ballast met de
talrijke onbelangrijke tijdschriftartikelen der verschillende vak^:
organen, onbelangrijk voor dit jaarboek, deels omdat zij zuiver
technische onderwerpen bespreken, deels omdat de werkelijke en
waarachtige kijk op de boekdrukkunst, ook objectief, veelal als met
de voeten getreden wordt. Dergelijke beschouwingen leidden er
destijds noodwendig toe eclectisch te werk te gaan en waar een keus
gedaan wordt, is een subjectief oordeel niet te vermijden niet al^
leen, maar is ook volledigheid in den zin van een bibliografie of
van een critisch^bibliografisch overzicht uitgesloten. Daarom zij

139

er op gewezen, dat ook dit overzicht desbewust onvolledig is.

Niettemin is het onvollediger dan gewenscht is. Hoe komt één
persoon te weten, wat er in de wereld verschijnt, wat er gedrukt
wordt ook aan prijscouranten, reclamekaartjes en prospectussen,
die, vandaag verspreid, morgen reeds niet meer te vinden zijn,
meer nog, hoe krijgt hij ze onder de oogen om zich door autopsie
een appreciatie te kunnen vormen? Het is zelfs onmogelijk te bereide
ken voor Amsterdam alleen; niet heel veel meer van dien aard zag
ik dan hetgeen winkeliers bij mij in de brievenbus mijner woning
Heerengracht 68 wierpen. Dat in die door het publiek niet gewaar^s
deerde smoutjes inderdaad boekkunst neergelegd kan zijn, bewijst
het artikel van den heer S. H. de Roos in dit deel. Moge daarom
ieder die belang stelt in dit jaarboek, zijn streven waardeerende,
mij helpen in het verzamelen van materiaal en mij ook toezenden,
die waardelooze, ongeachte eendagsvliegen, waaronder toch inder^s
daad door letterkeus, door zetwijze, door verdeeling, door ver«s
houding of door kleurcombinatie iets kan wezen, dat staat boven
het gewone peil en bespreking verdient.

Uit dat uit dien hoofde onvolledige materiaal dan is een keuze
gedaan, maar bij het doen dier keuze mocht ik mij niet alleen en
uitsluitend laten leiden door subjectieve opvattingen. Er is in 1906
in ons land een zuivere boekdruk»publicatie gedaan, die niet nagelat^
ten mag worden in dit overzicht genoemd te worden, al deed ik dat
liever om verschillende redenen. Het Rembrandt album van de
firma Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem heeft te veel animositeit
gewekt en is te heftig afgekeurd door dr Jan Veth, Willem Maris,
Neuhuys, Jozef Israels, dr A. Bredius, bijkans unaniem door de
Pers en in een praeadvies aan den Gemeenteraad door het Dage*
lijksch Bestuur van Amsterdam dan dat er over gezwegen mag

140

worden. De afkeurende critiek bewoog zich in hoofdzaak in de
overweging, dat het vierkleurendruk^procédé te onvolmaakt is om
Rembrandt^schilderijen naar behooren te facsimileeren, en slechts
één persoon was er, die de fout elders zocht, nl. de heer Schötteln^
dreier (wiens judicium ik echter niet gelezen heb).

Het is bijzonder moeielijk een kleurendruk te keuren en uit het
bereikte resultaat te zien, of en zoo ja in welke kleurenplaten fouten
gemaakt zijn, of de inktverdeeling, of de diepetsing goed is geweest,
kortom of bereikt is dat, wat bereikt kan worden. Het wil mij
toeschijnen, dat de roode platen beslist onvoldoende geetst zijn
door iemand, die niet voldoende kijk op kleuren heeft (De juiste
heid aanvaardende eener circulaire der Rembrandts^commissie heet
hij L. Hagedoom). Maar tegenover dezen indruk, waar toe geen
bewijs kan worden bijgebracht, staat het onwedersprekelijke feit,
dat de druk onvoldoende is. Op 1 januari 1907 waren er bijkans
33000 albums d.i. dus rond 195000 platen verspreid. Dat daar^
onder vele mingelukte afdrukken voorkomen, is duidelijk. Ik heb
mij echter een meening gevormd in het heetst van de polemiek,
toen een mij onbekende colporteur mij een exemplaar trachtte te
verkoopen. Aan colportages^exemplaren zijn geen fouten; dat zijn
de beste van een oplaag. Dat exemplaar vertoonde register^^fouten
en ik maakte toen de sedert niet gewijzigde conclusie, dat aan de
artistieke mislukking van het Rembrandt album niet de schuld had
het procédé, maar wel de firma Enschedé, die als zincografen ver^
moedelijk, maar als drukkers blijkbaar te kort zijn geschoten, ge^
geven de stand der moderne typografische reproductie^techniek.
Trouwens het op de firma gereed gemaakte glasbiljet voor het
Album is reeds voldoende om te zien hoe ver de op duitsche vooras
beelden geinspireerde typografie van Rembrandt afstaat.

141

Het schrijven van deze alinéa'sheeft mij moeite gekost, ongaarne
als ik krachtens famiUe verwantschap wil afkeuren het werk van
de firma Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem. Liefst hadikgezwe^
gen, maar daar dit Album in 1906 zonder twijfel de meest saillante
uiting is geweest van onze nederlandsche boekdrukkunst, was het
volstrekt onmogelijk de publicatie voorbij te gaan en, er over schrijd
vende, moest ik als eerlijk man mijn geargumenteerd oordeel zake^
lijk, maar ook zonder opzettelijke scherpheid, op papier brengen.

De tweede vermeldenswaardige gebeurtenis in de nederlandsche
boekdrukkerij«:wereld is het in den handel brengen door de Letter^»
gieterij «Amsterdam» voorheen N. Tetterode van de Cheltenham,
door die gieterij in de r onderkast gewijzigd, en jammer genoeg
verdoopt in Moderne Elsevier. De Cheltenham, een amerikaan^
sche letter, ontworpen door Bertram Grosvenor Goodhue voor
Lewis Ingalls Kimball van The Cheltenham press met de bedoeling
een leesbare boekletter te construeeren, heeft hare eigenaardigheid
in bijzonder lange opgaande stokken, waardoor b.v. het oog van
de augustijn nadert tot dat, wat gemeenlijk de dessendiaan romein
vertoont. Dit beginsel als iets nieuws uiteengezet in een reclame**
boekje der gieterij in september verspreid, is bij onderzoek geble^
ken niet alzoo te zijn; in 1551 had Oporinus te Bazel reeds een
parijsche kanon(?) romein, die hetzelfde verschijnsel laat zien.
De letter is mij in het gebruik niet medegevallen, d.w.z. zij stelt
dwingende eischen aan het wit en aan het gebruik van hoofd*
letters, die door haar betrekkelijke grootte opmerkelijk hinderlijk
kunnen zijn voor een rustig deugdelijk aspect van het zetsel. Het
artikel Wat onze reizigers alzoo op reis hooren in de Typografische
mededeelingen van maart 1907 is uit den hoofde het aankijken
waard. Uitvoerig besprak R. W. P. de Vries Jr. deze letter in de

142

Groene Amsterdammer en ik zelf gaf rekenschap tot welke typograss
fische gevolgen het gebruik van deze letter voert in de typografische
toelichting achter het Bilderdijk gedenkboek van de firma Höveker
& Wormser. Volledigheidshalve zij die uitgaaf bovendien geme<s
moreerd als een poging een equivalent te vinden voor de cursief,
die tijdens den druk van die publicatie nog niet verkrijgbaar was
en om de versiering door koplijsten en sluitstukken, die werkelijk
moesten aansluiten en aanpassen aan den spiegel. Deheerjac. Ph.
Wormser heeft daarin een inderdaad zeer loffelijk resultaat bereikt.

De moeielijkheid een gesloten spiegel te formeeren met prenten
van verschillende breedte, leidde tot een eigenaardige oplossing
in het BalUhoek van Nieuwenkamp. Ik volg hier, wat ik dienaan:»
gaande schreef 12 mei 1906 in Uitgever &. Debitant. «Het boek
is groot^quarto^oblong (32 X 38.7 cM.), elke bladzijde bestaande
uit 50 regels plat gezette dessendiaan over twee kolommen ver^^
deeld. Die kolommen zijn niet even breed, wordende deze in
hoofdzaak bepaald door de breedte der boven in den spiegel
gedrukte autotypieën, evenals de tekst donkerbruin. Daarmede
bleef gehandhaafd het verband tusschen tekst en prent. Slechts is
van dit juiste beginsel afgeweken bij smalle auto's, die aan den
buitenkant van den spiegel gebracht zijn. Hoofdregels en initialen
zijn in rood gedrukt; de regel vullingen daarentegen niet, en als
gevolg daarvan zijn èn de initialen èn de regelvullingen storend,
omdat de eerste zich niet vereenigen met den lettertekst, wat zij wel
moesten doen en de laatste zich juist in tegenovergestelden zin
gedragen, wat niet in de bedoeling lag.

«In weerwil dat het boek getuigt van eigen kijk en overleg, is
het geenszins te roemen. Het zetwerk is slecht. De gekozen vette
grotesk mag niet met pasjes behandeld worden, terwijl de snee

143

van dit schrift met haargroote oogen en korte stokken noodzakelijk
interlinie vereischt. Evenmin is er zorgvuldig uitgevuld. De bekende
witte kronkelingen, die zich over den spiegel van boven naar
beneden slingeren, zijn in groot aantal aanwezig; de woordbeelden
vereenigen zich niet en de regelbeelden vermengen zich wel met
elkaar. De niet genoemde zetterij had met dezelfde boekletter
tegen denzelfden prijs veel beter werk kunnen leveren».

De kolombreedte telkens afhankelijk te maken van de ingezette
prent is voorzeker een opmerkelijke poging de decoratieve en de
organische eenheid van den spiegel te bewaren, al is, door andere
omstandigheden, het eindresultaat minderwaardig geworden.

Bibliografisch behoorden de namen Nieuwenkamp en Veldheer
bij elkaar als brengers van een nieuwe boekversieringskunst in ons
land. Beiden woonden zij in het «roode dorp» te Haarlem, eigenaar:?
dig genoeg in de onmiddellijke nabijheid vaneen Lourens Coster
straat, één dier moderne troostelooze straten van den zooveelsten
rang, waarmede speculatiezucht onze steden en ons landschap on^
herstelbaar bederft. Zij vonden in den kloeken, krachtigen, durven^s
den uitgever J. K. Tadema van de Erven F. Bohn een uitgever,
die hen hielp en de Oude hollandsche steden aan de Zuiderzee ( 1 897)
waren het gevolg hunner samenwerking. Van een gelijksoortige
opvatting geeft blijk een boekje over Bergen, dat Veldheer bij
Van Looy deed verschijnen; ook hier op elke rechter bladzijde
een houtsneeafbeelding en daartegenover de tekst. Ergo is zeer
streng volgehouden het duale beginsel van eenheid der tegenover
elkander liggende bladzijden; het is ook tot klaarheid gebracht in
de margeverdeeling, maar niet voldoende. Elke tekst vangt aan
met een witte initiaal die, dunkt me, beter had kunnen passen in
corpus met het aansluitende zetsel. Dat dit zetsel niet fraai is,

144

mag niet ten grief strekken; de regels zijn daartoe aanzienlijk veel
te kort. Er is zelfs toevlucht genomen tot spatieeren. Maar overi^?
gens is dit boek als grafische, ook als typografische uiting wel
geslaagd; het is, op hoUandsch papier, gedrukt onder toezicht van
den auteur op een niet genoemde drukkerij en deze drukkerij heeft,
zoover aan de eischen van den graveurs^auteur te voldoen waren,
daaraan inderdaad voldaan.

Om in de behoefte aan voorbeelden voor zetter en drukker te
voorzien werd gepubliceerd de eerste aflevering van een verzame*
ling Practische modellen voor zetter en drukker, een zeer leerzame
collectie om in elk opzicht (letterkeus, verhouding; zetwijs, kleur*
geving, enz.) metterdaad te toonen hoe niet gedaan moet worden.
Deze onderneming kan slechts artistiek onheil aanrichten, tenzij
zij afschrikwekkend werkt.

Van de gehouden typografische wedstrijden kan slechts genoemd
worden die van Graphicus, omdat de inzendingen daarvan door mij
in originali gezien zijn. In aanmerking genomen het mingelukkige
maar voorgeschreven materiaal heeft de prijswinner Joh. J. Herzog,
van de firma Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem verdienstelijk werk
geleverd ; van een zeer eigen opvatting gaf blijk de inzender, schuil
gaande onder het motto «Ecce homo», wiens ontwerp afgedrukt
is in Graphicus van november 1906.

Nederlandsche boekdrukkerijen gaven dus, voor zoo ver ikheb
kunnen nagaan, zoo als gewoonlijk zeer middelmatig werk. Wat
bovendien nog goed bedoeld was, werd onvoldoende uitgevoerd.

In het buitenland daarentegen werd hier en daar wel één en ander
gedrukt, waarop dergelijke appreciaties niet van toepassing zijn, in
het bijzonder in Noords? Amerika. Van daaruit bereikten mij twee
uitgaven, die ook nog later om hun inhoud besproken moeten

10 145

Hete cnds "PRINTING," an essay byWaiiam Morris
and Emery Walker, reprinted &om "Arts and Crafts
Essays by Members of die Arts and Craics ExhïI»tïon
Sodety." Designed, printed in the Village Type, and
bound by Fred. W. Goudy and Will H. Ransom-at the
VÜlage Press, Park Ridge, Illinois, ia the numth o£
Augti^ 1903- ifSOf 231 copies, (200 £oT sale), dus is
numher iM Published & för sale by the Village Ptess.

Impressum van Morris' Printing

worden. De eerste is een zeer uitnemende herdruk van het weU
vermaarde opstel over drukkunst van WiUiam Morris en Emery
Walker. Het hiervoor vertoonde facsimilé van het impressum
geeft voldoende de beteekenis weer, waarbij ik de aandacht vestig
op de verkeerde plaatsing van de aanhaling in den eersten regel.
De andere is The american manual of typography, dat behalve in
overtalrijke modellen, tevens laat zien, welke effecten met papier
bereikt kan worden, elk der viers^eni^twintig hoofdstukken, met
behoud van dezelfde romein en van dezelfde zetwijs op een onder^»
scheidene soort of kleur papier gedrukt zijnde.

InGöteborggafWaldemarZachrissonmetdennieuwenjaargang
van zijn Boktryckeri' Kalender en de vervolgnummers van zijn
Wezatas Manadshafte weer treffelijke voorbeelden van eigen prac^
tischen kijk op het moderne boek. De Kalender, ditmaal gezet uit de
Nordische Antiqua van Genzsch & Heyse met zeer veel indivi^
dueele, goed harmonisch gekleurde versieringen en initialen, ook
ditmaal weer van Fröken I. Christofferson, bewees metterdaad de
mogelijkheid in den boekdruk een modus vivendi te vinden tus^
schen de plat^^ordinaire fabrieksnijverheid en de onmaatschappes»
lijke denkbeelden van hen, die in het bedrukte blad papier slechts
zien een schoonheidsvoorwerp, zonder daarbij rekening te houden
met de bestemming als leesobject. Zeer bijzonder zij gewezen op
deze versieringen, als een uitnemend geslaagd streven den oud^s
scandinavischen, dus genoemden «almoge» stijl der weefkunst als
vlakornement toe te passen op de boekversiering. Het wordt hier
daadwerkelijk aangetoond, dat deze motieven, hoewel oorsprong
keiijk bestemd krachtens het bestemde materiaal in plooien en
vouwen gezien te worden, zich uitnemend leenen tot decoratieve
vulling van het blanke papier in, boven en onder het zetsel.

147

Fransche boekdrukken zag ik bijkans geene. Onder die weinigen
mag echter wel genoemd worden het kerstnummer van de Illustta'
tion; er komen daarin voor een paar pagina^s, die in opvatting,
dat eigenaardig cachet vertoonen, dat Frankrijk immer vooraan
heeft doen staan, hoewel ze technisch niet superieur en in teeke^
ning niet volkomen geslaagd zijn en ontsierd worden door de
door mij veroordeelde typografische burijnletters ; de typografische
reproducties in kleur naar potlood:» en rood^^aard teekeningen van
Antoine Watteau zijn niettemin onberispelijk.

België gaf ook nu weer eenige boekjes, welke goede, hoewel
ditmaal niet superieure voorbeelden zijn van de brusselsche rich^
ting: de redevoeringen van Edmond Ficard en van Paul Odet,
uitgesproken bij gelegenheid eener boekententoonstelling te
Ostende, en den catalogus van een internationale tentoonstelling
van reproductive kunst, te Brussel gehouden. Ziehier wat ik over
dezen catalogus schreef in het Tijdschrift voor boeh en bibliotheek"
wezen (1906 p. 141): «Toen in februari 1896 de brusselsche
Cercle d*études typographiques door eenige drukkerspatroons in
het leven geroepen werd, bestond misschien reeds dadelijk de
hoop, dat hier een middelpunt gesticht was, waar kracht van zou
kunnen uitgaan in de internationale strooming der typografische
boekkunstbeweging. De oprichting van de ^nna/escfer/mpn/nene
door de drukkerij Leempoel te Brussel in december 1901, onder
redactie van Émile Lefebvre, hielp daaraan mede en zoo gelukte
het aan dezen kring gaandeweg te ontwikkelen een eigenaardige
richting in typografischen druk, welke zijn drukken een eigen
plaats doet innemen. Die brusselsche richting is individueel, hoe^
wel zij verwant is aan de fransche, zooals die door Peignot te Parijs
voorgestaan wordt en het is daarvan, dat deze catalogus de zeer

148

DEN SVENSKA
BOKUTSTYRSELNS FIENDER

Föredrag vid AUm. Sv. Boktryckareföreningens
möte i Norrköping 1906

om vi alla veta, voro de första böckema, irn»
kunablema f öre ar 1 500, verkliga konsti*
verk, hvilka stodo fiillt i jamnhöjd med de
klassiskamasterverken inom malarekonst,
skulptur och arkitektur. Huru bokens ut^
styrsel genom de allt större fordringame
pa tillganglighet för afven de mindre be^
medlade under arhundradenas lopp blifvit
allt torftigare och torftigare skuUe vid detta tillfalle — huru itiK
tressant en sadan uppgift an vore — taga allt för lang tid att
relatera. Nog af, vi hafva nu kommit till ett stadium, som jag
hoppas ma vara den sista stationen pa utförsbacken, och det
torde darför vara nyttigt att söka utforska orsakema till var
svenska bokutstyrsels nuvaranda laga standpunkt.

Tramstallandet af en vacker och gedigen bok kostar obetyd^
ligt, om ens nagot mera an framstallandet af en ful och tarflig.
God smak, goda insikter och standig öfiiing aro lika nödvandiga
egenskaper för framstallandet af en korrekt utstyrd bok som för
hvarje annat konstnarligt arbete.

Jag viU har genast förutskicka att jag med bokutstyrsel icke
menar sattet att med granna ornament, figurer, initialer, öfveri^
stycken o. d., hvilka icke sta i harmoni med utstyrseln i öfrigt,
behanga och darigenom ofta till sitt utseende totalt fördarfva en
bok. Med uttrycket »bokutstyrsel» f örstar jag sattet att anordna

Pag. uit Boktryckeri kalender 1905*1906 Göteborg. Wald. Zachrisson 1907

bijzondere kenmerken draagt o.a. door den bruinen inkt van den
teksten de licht staalblauwe kleur deromementatie,de ordonnantie
der sierstukken en de keuze van het smalle formaat?».

Met uitzondering van Duitschland bereikte mij uit andere cuU
tuurstaten geen drukwerk, dat uiterlijk een bijzonder aspect laat
zien. Duitsche artistieke d. w.z. artistiek^duitsche typografie daaren:^
tegen zag ik wel, meer dan ik wel wilde, want in aanmerking
nemende de overwegende beteekenis, die de germaansche druk^
nijverheid heeft verkregen voor de onze, is het gevaar allerminst
denkbeeldig, dat die artistieki^duitsche voorbeelden op onze druk^
kerijen een nadeeligen invloed oefenen; bewijze o.a. het reeds
geciteerde glasbiljet van het Rembrandt album en sommige voor^
beelden in Graphicus, Duitsche kunst is ons niet sympathiek en
wij moeten er voor waken, dat zij ons dat ook niet zal worden in
de toekomst. Werkelijk goede duitsche typografie is geschikt voor
landgenooten; in Nederland zijn gelukkig nog personen, die de
Secession of hoe die germaansche richtingen meer mogen heetèn,
ronduit wansmaak noemen. Beoordeeling van drukwerk, dat zoo
zeer — wat daaraan ten deugd strekt — het nationale voelen tot
uitdrukking brengt, is daarom uitermate bezwaarlijk, als een ge:»
meene basis ter waardeering niet alleen ontbreekt, maar zelfs in
een andere, dat is in de fransche richtlijn ligt.

Behoorlijke duitsche handelsdrukwerken noch duitsche boeken,
die de boekhandel omzet, zag ik weinig, daarentegen meer publi»
caties over typografie, welke mede als een schoonheidsuiting
bedoeld zijn, in de eerste plaats, die van de lettergieterij Genzsch
& Heyse te Hamburg. Haar Bunte Blatter bleven zich bewegen
in dezelfde richting, aangeduid in laatste deel van dit Jaarboek
(p. 152); het halve eeuwfeest der gieterij gaf aanleiding tot het

150

gesellschaft^pOr vervielfAltigende kunst inavien

OD VL LUFTBADGASSE 17 OD

DER DEUTSCHE, NIEDERLANDISCHE

UND FRANZÖSISCHE KUPFERSTICH

IM XV. JAHRHUNDERT

GESCHICHTE UND KRITISCHER KATALOG VON
GEH. REG.^RAT PROFESSOR DR. MAX LEHRS

DIREKTOR DES KÖNIGLICHEN KUPFERSTICHKABINETTS INBERLIN

HERAUSGEGEBEN VON DER GESELLSCHAFT
FÜR VERVIELFALTIGENDE KUNST IN WIEN

Text in 6 Gro^okuvbladcn, jcdcr zirka 400 Sdtca.
2 Tafelb jüidc in Gro^quart (40 : 30 cm), ieder mit
mchr ais 300 Lichtdruckea auf zirka 100 Tafcln

Der Subtkriptioaspreis des gAOMn Werkcs in acht Bladen bctrifft 500 Mark ss
600 Kronen, wovon auf den Textband 50 Mark as 60 Kronen una auf den Tafel-
band 100 Mark « 120 Kronen entfalien. Die „GeseUachafl fttr vervieinUtigende
Kunst" behilt sich vor, nach Erscheinen des erstcn Bandes den Preis fttr die nicht
subikribiertcn Exemplare zu erhöhen. Einzelne Biadc werden nicht abgegeben. —
Die Auflage wird aus hundert arabisch numeriertea» im Handel erscheinenden
Exemplaren und flinfzehn rdmisch numerierten Prisentations - Exemplaren be-
stehen. Mit der Ausgabe wird begonnen werden, sobald eine senClgende 2^ahl von
Subskriptionen eingelauftn isL Voraussichtlich wird der erste Textband Eade 1906
oder Anfaaff 1907 und gletchzeitig der erste Tafelbaad ausgegeben werden, denen
si mm ii t UI den Jahren 1907 bis 1909 je zwd Binde zu iolgen hitten. eMMieseee

Prospectus van de K. K. Hof* und Staatsdruckerei te Weenen (verkleind)

saamstellen van een deugdelijk gedenkboek, dat toepassingen en
voorbeelden geeft van het beste, wat de gieterij geproduceerd
heeft. Daarmede is dus tevens gezegd, dat door de bonte verscheii>
denheid het kloeke deel geen totaal indruk kan geven, dat er heel
wat bladzijden in voorkomen, die krachtens het echt^duitsche in
letter, in decoratieve opvatting en in ordonnantie een gevoel van
wrevel geven, maar dat daarnaast ook pagina's zijn, welke ik met
instemming aanhaal; ik noem blz. 1—7 en blz. 39 uit de Römische
Antiqua und Cursiy van Heinz König; blz. 49—56 uit de Klassische
Antigua und Cursiy van 1 902; en blz. 65—70 uit de Mediaeval romein
en cursiefdooT hen in 1 868 op het vasteland van Europa ingevoerd.
Niet behagen echter kunnen mij de initialen ; slechts die gebruikt
bij de Französische Elzeviv" Antiqua und Cursiv (p. 59—63) zijn in
vorm en in toepassing wel te loven. — In het voorbijgaan zij op*
gemerkt welk een eigenaardigen indruk het op mij maakte hier te
lezen de verhandeling van Foumier Ie jeune over zijn punten^^
stelsel op een regelbreedte van 32 augustijnen, welke mij gemeens*
zaam is uit den ouden franschen druk van 1764 in kleint^octavo.

Eén bladzijde uit dit gedenkboek verdient nadere bespreking,
nl. bladzijde 73 waar de Nordische Antigua vertoond wordt, de
letter, waaruit ook dit deel van Het drukkers jaarboek gezet is. Die
letter is een nieuwe creatie der gieterij, in 1906 verkrijgbaar ge wor*
den. Het ontstaan daarvan vertelt Zachrisson te Göteborg in den
jongsten jaargang van zijn Boktryckeri'^ Kalender (p. 6). Ik citeer des
te liever diens mededeelingen, omdat ik mij er niet mede vereenigen
kan. Zachrisson nl. schrijft onder dagteekening van 2 december
1906 : «Toen vóór twee jaar mij de opdracht te beurt viel om een
nieuwen drukstijl te ontwerpen, die zou kunnen beantwoorden
aan onze zweedsche behoeften, dacht ik dadelijk aan Christofiel

152

Flantin's mooie en zeer krachtige romeinen uit het midden van 1500,
welke, zoo mij toescheen, gemakkelijk zouden kunnen worden
omgewerkt en dan zelfs zouden kunnen voldoen aan de technische
en aesthetische eischen van onzen tijd. Dat omwerken evenwel
ging gepaard met groote moeielijkheden en het is mij een behoefte
hier mijn dank uit te spreken aan de heeren Genzsch & Heyse te
Hamburg, voor de goede, maar tijdroovende samenwerking bij
het modemiseeren van dit karakter, waardoor de zoogenoemde
«Nordisk Antiqua?» ontstond».

Dat deze nieuwe latijnsche boekletter dus Zachrisson tot ont^
werper heeft, blijkt hieruit voldoende, wat mij trouwens reeds bij
geruchte bekend was. Maar niet juist lijkt mij, ik durf zeggen, is het
aansluiten daarvan op een letter van Plantijn. Plantijn bezat, voor
zoover ik weet, geen eigen boekletter. Op zijn gieterij waren afsla^
gen en stempels, die hij voor het overgroote deel betrokken had uit
Frankrijk (Hautin, Granjon, Garamond en Simon de Colines) en
voor het andere deel zich had aangeschaft bij Guyot, een stempelt»
snijder te Antwerpen, die zich daarheen verplaatst had uit Parijs.
Plantijn's lettervoorraad had tot circa 1570 —Zachrisson gaat niet
verder dan circa 1550 — een zeer beslist fransch karakter, niet afe
wijkende van het boekletterkarakter in Frankrijk in zijn tijd. Het
is daarom onhistorisch te spreken van Plantijn*s mooie en krachtige
romeinen, wat Zachrisson doet en slechts verklaard kan worden
door een min nauwkeurige wetenschap van Plantijn's bedrijf. Aan<:
genomen echter, wat blijkbaar zijn bedoeling geweest is, dat de
letters in een druk van Plantijn het punt van uitgang gevormd
hebben, dan lijkt mij ook dat niet correct. Ik kan natuurlijk niet
ontkennen, dat de eerste impuls voor deze boekletter uitgegaan is
van een plantijns^druk ; het omwerken er van echter heeft dusdanige

153

ingrijpende en principieele wijzigingen veroorzaakt, dat ik een
verband met een fransche letter uit de zestiende eeuw niet meer
ontdekken kan. Eén en ander bewijst natuurlijk niets tegen de
gebruikswaarde van deze schepping. De beteekenis er van wordt
er slechts door gesteld op onjuiste gronden, in een verkeerd licht,
verkeerd, omdat waarlijk levende en krachtige kunst haar basis
heeft in het nu en niet in het toen. Niet het overnemen, hetzij dan
gewijzigd of ongewijzigd, van vroegere vormen, maar het toepass*
sen van vroegere logische begrippen naar moderne zienswijzen,
kan, en dat niet altijd» voor ons waarde hebben.

De Nordische Antiqua is een type, waarmede onze nederlandsche
typografie rekening te houden zal hebben, mits naar eigen be^
hoeften toegepast. In duitsche drukken kwam zij mij nog niet
onder oogen.

Goede boekverkoopers^prospectussen in Duitschland drukten
W. Sommer te Berlin^Schöneberg (Röchling und Knötel, Friedtich
der Grosse)y A. Seydel & Cie te Berlin (Von Perfall, DerNachifaU
ter), Hesse &. Becker te Lcipzig (Neue Bücher aus dem Verlagevon
Albert Langen), de Spamersche Buchdruckerei te Leipzig(Clemens
Brentano, Gocfwi), Poeschel & Trepte te Leipzig (Das Buch des
Kaufmanns en Hanns von Zobeltitz, Frauenleben) en de k.k. Hof*
und Staatsdruckerei te Weenen (Max Lehrs, Der deutsche, nieder^
landische undfranzösische Kupferstich im XV, Jahrhundert).

De alledaagsche duitsche boeken en tijdschriften stonden ook
nu weer, het kan niet anders, onder den invloed van de vele
duitsche gieterijen, die steeds voortgaan erbarmelijke producten
aan de drukkerijen te leveren. Eén tijdschrift gaat hierbij, voor
zoover ik weet, met groote kieskeurigheid te werk : Velhagen &.
Klasing's Monatshefte, met geraffineerde techniek gedrukt door

154

Fischer & Wittig te Leipzig, gaf herhaalde malen de bekende
Vogeler^^omementen van de Rudhardsche Giesserei, daarmede,
hetzij bewust, hetzij onbewust, maar in ieder geval metterdaad
erkennende de waarde der fransche sierkunst in het algemeen,
maar ook voor Duitschland. Die fransche richting kwam in het
afgeloopen jaar meer naar voren door den dusgenoemden bieders
meier^stijl. Schelter & Giesecke te Leipzig verspreidden een, door
mij niet geziene proef met Ziermaterialin Biedermeierart, Ontweri»
pen in die manier, welke onder dezelfde benaming ook naar
ons land kwamen op dameshandwerken (nachtzakken, tafelloopers,
rugkussens en wat dies meer zij), zijn zonder twijfel ontleend aan
de fransche bas:«empire; de naam herinnerende aan het hoog:^
duitsche woord Biedermann, zoo ongeveer gelijkwaardig aan ons
negentiendei^eeuwsch Jan Salie wijst door die klankovereenkomst
ten onrechte terug naar het ziekelijk romantische Duitschland van
voor een 50 jaar, zooals dat in de prentkunst het best gecaracteri^?
seerd wordt door de houtgravuren naar Adrian Ludwig Richter.
Maar ook andere gieterijen lieten zich influenceeren door het
vroegere Frankrijk, direct of indirect. Flinsch publiceerde een
proefvanhaar Alar/y»5c/in^eni^ar/y»5c/imucfcdie zeer kennelijk
geïnspireerd op de Vogelers^versieringen, toch wel bruikbaar mates^
riaal geeft voor hen, die boekversieringen in nas^napoleontischen
geest verlangen en van Vogeler zelfverzond de gieterij van Gebr.
Klingspor een goede proef met almanak^^figuren, die genoemd moet
worden als het laatste werk van dezen artist, wien impotentheid
het verder arbeiden belet. Ook is de moderne fransch^duitsche
richting zeer duidelijk te herkennen in de jongste /nse/i^^/manac/i,
en zulks zoowel in de titel^pagina*s van Schröder en Wieynk als
in den tekst, die door Brandstetter uit een cursief dessendiaan^^

155

'0&'U^£Llfii\^J-£/^S^Sd'^^'£/:'^^S^

j4^^.^'tYC;:CS^Tv>^>YfcN'?;L^^^

Impressum van den catalogus der Internationale Zeitungss^Ausstellung

te Frankfurt am Main (verkleind)

mediaeval gezet is met Vogeler^omementen; hoewel het zetsel in
uitvulling geenszins onberispelijk is, geeft deze platte cursieE^tekst,
zonder één enkele romein, aan het geheel een behagelijk uiterlijk,
dat om het beginsel voor ons navolgenswaardig is. Eveneens een
heel goed, hoewel echt duitsch drukje, is de catalogus van de intern»
nationale couranten^tentoonstelling, door Gustav Mori bewerkt,
die te Frankfurt a. M. gehouden werd. In twee kleuren gedrukt
met de EgenolfF van Ludwig & Mayer en versiering van J. Vincenz
Cissarz te Darmstadt, is een kalm effect bereikt; eigenaardig is het
hoe of met de verhouding van den zet^ (niet blad) spiegel van 18
op 35 augustijnen, dat is dus van 1 op bijna 2, toch een behoorlijke
evenredigheid verkregen is door de plaatsing van den hoofdregel
en blauwgrijze borduren. Als ontwerper van dit arrangement wordt
genoemd C. Fritz te Frankfurt a. M.

De amerikaansche richting, die geschaduwde letters op nieuw
tracht in te voeren, vond weerklank o.a. bij Genzsch & Heyse;
blijkens het supplementje op haar hoofdproef levert deze gieterij
een Grauschrift Albingia en een Schraffievte Kartenschrift. Iets derss
gelijks, maar voor de fractuur gaven gemeenschappelijk H. Berthold
A.^G. te Berlijn en Bauer & Co. te Stuttgart met hun Kartenschrift
PrincesSy «eine stahlstichartige Schrift», zooals zij de letter aans»
prijzen en onbewust veroordeelen, omdat die trant lijnrecht staat
tegenover de beginselen van boekkunst, zooals ik die opvat. «Alle
Seiten und Seitenpaare guter alter Manuskripte üben eine teppichs»
artige Wirkung und lehren anschaulich, dass die Buchausstattung
eine Kunst der Flache gewesen ist und bleiben soUte?^, waarschuwt
Peter Jessen in Die Buchkunst der alten Meister, dat verscheen als
handleiding voor het bezichtigen der Sammlung Hans Grisebach
in het Kunstgewerbe^Museum te Berlijn.

157

De wijze, waarop in dit Kartenschrift Ptincess de lijnen gecon*»
strueerd zijn, had niet in de eerste plaats ten doel een artistiek iets te
bereiken, wel om wat anders te produceeren als gewoonlijk en dat
daarbij den drukker eigenaardige voordeelen zou geven. «Da die
üblichen Schraffuren vermieden sind, so entfallen die bekannten
Schwierigkeiten beim Druck, die durch Vollsetzen und Defekts
werden einzelner Typen entstehen». Of zulks inderdaad het geval
is weet ik niet; die wetenschap is echter in dit verband onnoodig,
daar slechts aangetoond wilde worden het enge verband tusschen
stempelgravure, lettersnee en afdruk op papier.

De techniek waagde zich in Duitschland aan een andere opgaaf,
de stempelgravure van de negatiefletters; de duitsche nijverheid
slaagde hierin niet ongelukkig, bewijze het Reklameschrift «A/e-
gativ» van de Rudhardsche Giesserei — de firmanaam dezer gieterij
werd op 1 Januari 1906 veranderd in Gebr. Klingspor (Karl &
Wilhelm Klingspor) — en het Reklameschriftr'Radium van Schelter
& Giesecke. De vraag, die beantwoord moest worden, was deze :
hoe moeten de letters gesystematiseerd worden zoodanig, dat niet
het letterbeeld, maar wel het omringende deel afdrukt, opdat op
het papier afdrukt alleen het vleesch en de daarmede gelijkstaande
vlakken in het letteroog, en het letterbeeld uitgespaard worde, en
hoe — en dat was de moeielijkheid — moet daarbij gehandeld
worden opdat het aansluiten van het vleesch van naast elkander
komende «typen» gewaarborgd zij. Het antwoord was: door de
aansluiting te zoeken in het uitgespaarde letterbeeld. Beide gieten
rijen volgden dien weg met het voorhands voldoend gevolg. Rud^
hard bereikte een beter resultaat dan Schelter & Giesecke, en zulks
om twee redenen. De eerste gieterij behandelde een vette grotesk,
«n die alleen in de kapitalen, de tweede een wanstaltige fantaisie^»

158

letter, daarbij ook in de onderkast. De technische moeielijkheden,
die overwonnen moesten worden, waren dus minder in aantal voor
Rudhard, en gegeven het simpele feit, dat deze gieterij (met die van
Genzsch & Heyse) naar mijn wijze van zien de eenige duitsche is,
die behoorlijk werk levert, zoo ligt de conclusie voor de hand.
Inderdaad is de Negativ een bruikbare advertentieletter, wat mij
bleek uit eenige drukwerken van de Erven Loosjes te Haarlem,
de Electrische drukkerij voorheen drukkerij Levissonte*sGravenss
hage en F. van Rossen te Amsterdam. Nog verdient het opmerking,
dat deze «letter» gespatieerd kan worden, waardoor niet het zwart
tusschen de letters, maar deze zelf verbreed worden en een eenigs«s
zins ander karakter verkrijgen.

De technische vaardigheid van duitsche gieterijen leidde dus
tot een resultaat, dat niet zonder practische waarde is voor het
drukaspect; indien de, hier oneigenlijk genoemde, drukletters aan
de vleeschzijde duurzaamheid blijken te bezitten, wat ik a priori
betwijfel, kan inderdaad deze trant medewerken tot het geven van
een eigenaardige afwisseling in het drukaspect zonder daarbij in
botsing te komen met de vlakomementale begrippen. Eerder zal
dit het geval zijn bij de Negativ dan bij de Radium, omdat Gebr.
Klingspor hoogere eischen stellen aan moderne boekkunst in natio^^
nalen, echt germaanschen geest.

Zeer bijzonder komt dit streven uit in een fraai proef boek van
jeen nieuwe kerkletter met bijbehoorend siermateriaal en symbo^»
lische figuren, dat deze gieterij verspreid heeft, dit alles naar teeke^
ningen van Otto Hupp. De Liturgisch is een vrij strenge gothische
letter, die in aspect sterk herinnert aan de gothiek uit Gutenberg's
bijbels, in weerwil dat zij aanzienlijk minder wijd is. Het bijzondere
van deze letter ligt in het feit, dat de teekening der typen niet van

159

alle cotpsen gelijk is; waar détails storend zouden werken of
onduidelijkheden te weeg brengen door verkleining, heeft Hupp
een nieuwe letter geteekend, waarbij de détails gewijzigd of wcg«

aDietungen

Mtemngm
(toDierungen

Hadierungpn

flaOirrunem

Liturgisch van Otto Hupp

Regel 1 groot missaal; regel 2 parijsche kanon; tegel 5 dessendiaan ; regel

3 en 4 viervoudige vergrooting van regel 5 en 6

gelaten zijn, wat bijgaand facsimile toelicht. Het is niet doenlijk
deze proef in bijzonderheden hier te bespreken ; ik wijs op de
monumentalebijbetbladzijden(p. 114enll5),opdeH.Maagdmet
het Kind op den arm (p. 135} en de communieprcnt op blz. 137.
160

Ingeleid wordt het proefboek door dr Friedrich Schneider,
«Pralat und Domkapitular» te Mainz, die terecht wijst op de hooge
beteekenis van deze schepping voor de kerkelijke kunst. Dat deze
Liturgisch zulks voor Duitschland, en met name voor het katho^^
lieke Duitschland heeft, geloof ik gaarne. Dat dit eveneens het
geval is voor ons Nederland, wil ik, ofschoon niet competent tot
oordeelen, eveneens aannemen, al schijnt het mij toe, dat onze
katholieks^kerkelijke kunst, getuige de nieuwe kathedrale kerk
«St. Bavo» te Haarlem van Joseph. Th. J. Cuypers, al reeds op een
verder punt van ontwikkeling staat dan de richting van deze
Liturgisch, die, in zijn typen geïnspireerd op het midden der vij&
tiende, in zijn ornementen navolgt de kunst van Schongauer en
Dürer. Voor ons protestantsch, bijzonder hervormd Nederland,
meen ik deze kerkletter, behoudens de muzieknoten, niet gewenscht.
Ik acht mij gerechtigd dit te zeggen krachtens eigen geloofsover^
tuiging, krachtens vroegere practische liturgische werkzaamheid,
krachtens het historische feit, dat ons calvinisme in de zestiende
eeuw gekomen is uit Genève en niet uit Duitschland en ten slotte
op grond van den indruk, welke op mij maakte het nederlandsche
zetsel, op blz. 9 van het proefboek vertoond. De daar afgess
drukte is tekst een fragment van een bijdrage, die ik afstond voor
den vorigen jaargang van dit Jaarboek (p. 4) en mij zelf hier te
lezen in dit duitschi^kerkelijk gewaad, was mij, ik zeg niet hinderlijk,
maar gaf mij toch een vreemde gewaarwording.

Ik heb gemeend in dit literatuur:»overzicht eenigszins uitvoeriger
dan gemeenlijk over de Liturgisch van Gebr. Klinspor te moeten
en te mogen schrijven om de zeer bijzondere beteekenis van deze
schepping. «AnderSammlung «Liturgisch», schreven mij deheeren
Klingspor, bei deren Schaffung ausschliesslich ideale Gesichtst»

H 161

punkte massgebend gewesen sind, ist jahrelang von Seiten des
Künstlers und von uns gearbeitet worden. In erster Linie wollten
wirein künstlerisches Material schaffen, das die Herstellungguter
Druckarbeiten für kirchliche Zwecke ermögücht». Ook citeer ik
uit dat schrijven den volgende passus, omdat de appreciatie van
Hupp*s arbeid in deze aangelegenheid onjuist gekenschetst wordt :
«Es wird nicht leicht sein unsere Bestrebungen gegen Vorurteile,
Gleichgiltigkeit und Ungeschmack durchzusetsen, aber allmahlich
muss es gelingen, weil in immer weitere Kreise die Erkenntnis
dringt, dass es hohe Zeit ist, anstelle der süsslichen, schablonen^
haften Durchschnittsware, eine emste, krafitige Kunst zu setzen.
Dass diese Kunst sich in mancher Richtung an die Ueberlieferung
halt, ist umsomehr berechtigt, als es sich in erster Linie um kirch'
liche Kunst handelt, bei der die UeberUeferung überhaupt eine
so grosse RoUe spielt. Aber innerhalb dieses Rahmens zeigt sich
die Selbstandigkeit Hupp's. Ihm handelt es sich nicht um aussere
Formen, die man nachahmen kann, sondem er tragt seine ganz
persönliche Auffassung hinein. Welcher Unterschied ist in der
blossen Nachahmung historischer Stilformen und der lebendigen
persönlichen Art, in der sie Hupp gestaltet. In diesem Sinn ist er
hundertmal modemer als die Nachtreter von Eckmann, Behrens
und anderen. Modem und wiedemm mit guter alter Kunst sich
berührend ist auch die Art, wie Hupp durch die Linienführung,
die Abwagung von Schwarz und Weiss, durch die Zusammens:
stimmung von Schrift und Buchschmuck wirkt».

Naast deze nieuwigheden der duitsche gieterijen, was er ook be^*
drijvigheid in de boekdrukssreproducties^methoden. Vermeld moet
hier worden de spitzertypie, die, hoewel het patent daarop reeds
dateert van 1901, eerst in het vorige jaar in gebmik werd gebracht.

162

Aldus genoemd naar den schilder Emanuel Spitzer te Munchen,
is de spitzertypie als het ware een autotypie, die opgenomen is
zonder raster, maar in de plaats daarvan een uiterst subtiel grein
vertoont. Dat daardoor de ordinaire boekdrukprent beter van
gehalte is geworden, ligt voor de hand, wat elders in dit Jaarboek
metterdaad aangetoond wordt. Voor boekdruk^^illustratie biedt zij
in inktneming bezwaren, die haar, naar het schijnt, voorshands niet
practisch bruikbaar maken. Trouwens, er is mij niet gebleken, dat,
met name de duitsche typografen het procédé voor gewone doels^
einden ook werkelijk toepassen.

Hoewel de spitzertypie als onderdeel der chemigrafische boek>»
druk^reproductiei^methoden niet rechtstreeks valt onder het begrip
typografische kunst, zooals dat, archeologisch gezien, zou moeten
worden opgevat, is niettemin de boekdrukprent^ en de boekdruk^s.
plaatkunst van een dusdanige overwegende beteekenis voor het
gewone maatschappelijke leven geworden, dat, al zij het vluchtig,
in dit overzicht niet nagelaten mag worden te memoreeren, dat de
typografische studiekring te Brussel in den aanvang van het jaar
aldaar organiseerde een internationale tentoonstelling der foto^
gravure, onder dien naam photogravure saamvattende de verschilt:
lende prentdruk^technieken: hoogdruk, vlakdruk en diepdruk.
«Deze tentoonstelling, schoon zij niet heel buitenwoon is, mag in
ieder geval wel gezien worden», reporteerde de anonieme, in de
boekkunst niettemin bekende antwerpsche correspondent van de
Nieuwe Rotferdamsche Courant in dat dagblad (28 febr. 1906 II
A). Ik geloof met recht; de catalogus der tentoonstelling gaf goed,
hoewel niet bijzonder op den voorgrond tredend proefWerk o.a.
van een koperautotypie van Angerer & Göschl te Weenen, een
autotypie met metzographraster van The Meisenbach Co Ltd te

163

Londen en een Hentschel^colourtype van Mess« Carl Hentschel
Ltd te Londen.

Die tentoonstelling, metterdaad ondernomen om prentkunst te
laten zien, was desniettemin vrijwel een uitstalling van techniek.
Dat vertoonen van de werktuigkundige verbeteringen in de boek^
drukkerij was het doel van een expositie te Londen gehouden. In
den catalogus dier tijdelijk bijeengebrachte collectie heb ik niets
gezien, dat mijne bijzondere aandacht trok als directe kunstuiting,
techniek voor, techniek na.

Aan technische leerboeken en verhandelingen was waarlijk geen
gebrek. Klimsch, om een publicatie te noemen, welke in het vak
veel waardeering heeft, gaf 23 opstellen, meest over reproductie,
waarvan slechts één niet technisch. Die leerboeken zijn niet ontis
bloot van aesthetisch belang : voorschriften over uitvuUing, ver:?
houding, initiaals^gebruik en dergelijke zijn van onmiddellijke
beteekenis voor het pagina^aspect. Als bestemd voor het belangd
stellende publiek en tevens als een handleiding voor vakonderwijs
en orientatie^boek in de relatie tusschen drukkerijen en cHentèle,
schreef ArthurW. Unger te Weenen een zeer voortreffelijk, rijk
geïllustreerd boek over de huidige druktechnieken. «Die Repro*
duktion und Vervielfaltigung von Wort und Bild ist unser wich*
tigstes Bildungsmittel. Jede Verbesserung und Verfeinerung dieses
wertvollen Instrumentes ist nicht Sache eines kleinen Kreises von
Fachleuten, sondem Sache aller Gebildeten. Das Geltungsgebiet
der graphischen Techniken, die zum Teil in demletztenjahrzehnt
einen gewaltigen Aufschwung genommen haben, dehnt sich ja
immer weiter aus und in immer f einere Verastelungen des moder*
nen Lebens dringt das Kulturwunder des Drucks», meent de auteur
volkomen naar waarheid en dienovereenkomstig gaf hij een be*

164

schrij vingin het bijzonder der moderne prenttecknieken, die nuttig
ter consultatie is voor belanghebbenden en belangstellenden.

Ongeveer van dezelfde strekking, maar voor vakmenschen en
in aforistischen vorm is het Printers handboek vanjacobi van de
londensche Chiswick press. Zeer schaarsch zijn de wenken, die
een aesthetisch doel beoogen ; onder die weinige citeer ik echter
met ingenomenheid deze: «A great source of worry to the pains^»
taking printer is the ugly gap which so often occurs in words all
in capitals where the letters A, W, Y, etc, come into juxtaposition,
particularly in large round^faced founts. A great deal of time is
often spent in dove^tailing such letters by means of rude imple»
ments such asa saw, an old file, or a pocket knife generally available
in the average job office. The suggestion is made to progressive
typefounders that a few in each fount of the letters (caps) A, F,
L, P, T, V, W, Y, be cast or cut with a mortise itl the open portion
of them, so that they fit into one another when coming together in
a word. The word RAILWAY, for example, WDuld be much im:?
proved in appearance if the last four letters came closer together
by means of such mortising?». Het denkbeeld, hier de lettergieterijen
in overweging gegeven, de bovenkasdetters, die daarvoor in aan^
merking komen, ook aldus te gieten, dat de corpsQm4»m elkander
grijpen, opdat de optische vorming van het woordbeeld immer ge::
waarborgd zij, verdient voorzeker aanbeveling. Hetin:»elkaar:!prut«:
zen van zetsel met een vijl of een zakmes is zeker niet gewenscht.

Evenzoo een algemeen drukkersboek zag in België het licht.
De derde druk van het Vadeimecum du fypographe van Jean
Dumont, waarvan de eerste editie verscheen in 1891, iseennavol«:
ging van het bekende leerboek van Theotiste Lefevre. Het zij hier
genoemd om er op te wijzen hoe zeer een dergelijk boek, ingericht

165

naar nederlandsche eischen en nederlandsche behoeften ons onU
breekt, vooral nu de vakschool te Utrecht tot stand is gekomen.

Voor letterzetters alleen stelde Friedrich Bauer een handleiding
saam, die krachtens het idioom voor Duitschland bestemd, niet
een droog leerboek wil zijn, maar tevens voor die zetters, welke
zich in hun vak willen ontwikkelen, een stimulans wenscht te
wezen tot verdere studie. Vandaar ook eenige aesthetische wenken
b.v. op blz. 81 de veroordeeling van het pasje als normaal^wit;
«der normale Worfc^Zwischenraum muss die Halfte der m^^Breite
betragen» d.i. dus ongeveer de blokspatie van drie op vierkant en
op blz. 225: «Die Bildung reicher Umrahmungen aus glattem
Linienmaterial ist eine Aufgabe, die nur ein sicherer und geübter
Geschmack wirklich befriedigend lösen kann. Nur zu leicht wird
des Guten zu viel getan, und das Ergebnis ist dann gewöhnlich
eine Geschmacklosigkeit. Es ist dringend davor zu wamen, archi:?
tectonische Motive durch Liniensatz nachzuahmen und sich in
anderen schwierigen Zusammensetzungen zu verlieren. Die wich^
ligste Regel für alle Liniensatze lautet: Masshaltenl In der Be<s
schrankung zeige sich der Meister^».

Zijn deze practische leerboeken voor de desbetreffende landen
aan te bevelen, omdat zij ieder het hedendaagsche van de onder^:
scheidene nationale typografische richtingen in het platte werk en
in het smoutzetsel naar voren brengen, niet aldus is dat met een
andere zettershandleiding, die in Nederland verscheen. Ik heb mij
niet gunstig kunnen uidaten over de vertaling door F. van derWal,
den redacteur van Ons vakbelang, van Popiel's Anfangsgründeför
Schrifsetzerlehrlingen gegeven onder den titel De beginselen der
typografie en zulks om de overgroote hoeveelheid duitsche vakss
woorden, die onvertaald zijn overgenomen: kegel voor corps,

166

messing wooT geelkoper, antiqua voor romein, brood' en werkschrifi
ten voor boekletter , cicero yoot augustijn, nonpareille y oor nonparel,
werkdrukkerij voor boekdrukkerij, doorschieten voor interlinieeren,
ganzevoeten voor aanhalingteekens, dedikationstitel voor opdracht,
graad voor corpus of soort, In die talrijke germanismen schuilt een
gevaar om onze toch al zoozeer verduitschte zetterijen en zetwijs
nog meer het nedcrlandsch^nationaal karakter te doen verliezen.
Slechts omdat dit zettersleerboek in antimederlandschen geest is,
moet ik er tegen waarschuwen. Er worden echter juiste beginselen
in ontwikkeld, zoo op blz. 83 de gulden snee als norm voor de
vaststelling van de lengten^ en breedtenverhoudingen.

Nauw rakende aan de typografiie zijn nog twee nederlandsche
opstellen, die daarom en als zoodanig genoemd worden. Het
eene is een opstel van het Hoofd der amsterdamsche Stads<«druk<s
kerij over Eenige regelen betreffende het samenstellen van het manu»
scriptf waaraan ik ontleen (p. 5) :

«Voor de goede uitvoering van eenig drukwerk is het nood^
zakelijk, dat de te gebruiken typen alle tot eene en dezelfde alge>»
meene soort behooren, alzoo zal men bijvoorbeeld een Aldine*»
schrift niet bij een Romaansch mogen gebruiken, een Mediae val niet
bij eene Schrijfmachineletter, eene schrijfletter niet bij gewone
boekletter, terwijl een cursiefschrift niet gespatieerd mag worden».
Dat opstel, herdrukt in de Typografische mededeelingen en, zonder
naam van den auteur, afzonderlijk uitgegeven door LaurensHansma
te Apeldoorn, verscheen het eerst als voorwoord van de Letter"
proef der Stadsdrukkerij \an Amsterdam; die letterproef, waarin
eenige autotypische gezichten in die inrichting zijn afgedrukt, heeft
als titelblad een bijkans gelijke ordonnantie als de advertentie der
Lettergieterij «Amsterdam» op blz. 207 in het vorige deel van dit

167

Jaarboek, in beginsel daarvan onderscheiden door het niet^logische
gebruik van roode gekleurde letters.

Het andere is een voorschrift gegeven door Edw. Gailliard in
qualiteit van Bestendigen secretaris van de Koninklijke Vlaamsche
Academie voor taaU en letterkunde te Gent over het persklaar
maken van drukkopy. Het ontwikkelde stelsel heeft nietten volle
mijn instemming, maar moet, als het voorschrift dwingend is, er
toe leiden de uitgaven der Academie uniform te maken ten op^c
zichte van het gebruik van kapitaal, onderkast, cursief, aanhalingen
enz. In ieder geval is het voorschrift practisch, bewijze o.a. punt
11 : «De schrijvers wezen zoo goed niet uit het oog te verliezen,
dat inlasschingen op de proef, ook al bestaan die maar uit een
enkel woord van gewone lengte, tot overloopen van een geheel
alinea aanleiding geven. Men gelieve zulke bijvoegsels te vermijden.
Buitengewone correctie valt overigens voor den drukker zeer
schadelijk uit : daarenboven verlamt en vertraagt zij merkelijk de
uitgave».

Dat streven naar uniformiteit mogen de uitgevers (redacties)
onzer tijdschriften en verzamelwerken, waarlijk wel eens over*
wegen; de bandelooze vrijheid, die onze auteurs bij usance genieten,
strekt niet ten voordeele van het homogeene drukaspect. Een
bewijs levert een nederlandsche uitgaaf van het vorig jaar, die ik
bekend mag veronderstellen aan de lezers van deze bijdrage: Het
drukkers jaarboek voor 1906, Op blz. 41 vind ik een engelsch citaat
uit cursief en niet aangehaald, op blz. 164 een fransch citaat en
wel aangehaald; op blz. 111 staat een boektitel uit romein^onder*
kast, op blz. 1 15 uit romein^^onderkast en aangehaald, elders weer
uit cursie&onderkast. Dergelijke verschillen kunnen niet goedge*
keurd worden en het heeft mij trouwens heel wat moeite gekost

168

om in het reeds geciteerde Büderdijk gedenkboek nog dat resultaat
te bereiken wat bereikt is; er waren onder de bijdragers van dat
verzamelwerk auteurs, wien het niet aan het verstand te brengen
was, dat zij met hun typografische correctie de grenzen hunner
bevoegdheid als auteur overschreden en die de wel overwogen
druk^opzet van het boek verstoord hebben.

Onze uitgevers en schrijvers aan tucht te doen gewennen en hen
te doen begrijpen, dat eenmaal een opdracht gegeven hebbende
aan een drukkerij, als na bespreking de uitvoering daarvan in hoofde
lijnen bepaald is, is een doel, waarheen gestuurd moet worden om
zoodoende het algemeene drukaspect te verbeteren. Een middel
daartoe is het schrijven van opstellen over deze materie. Ook de
theorie van typografische kunst heeft haar nut. Nederland liet in
1906 zich vrijwel onbetuigd. Behalve de polemische couranten^
artikels over het Rembrandt album, die de kern der zaak niet raak^
ten, de bijdragen in den vorigen jaargang van dit Jaarboek, die
ambtshalve thans genegeerd worden, en het Cheltenham^artikeltje
van De Vries, dat ik reeds noemde, kwam mij over dit onderwerp
bijkans geen nederlandsch opstel onder de oogen, dat der vermei:»
ding waard schijnt. Ik kan slechts noemen de bijdrage van F. L.
Rambonnet in Graphicus over De uiterste en middelste reden, hare
betrekkingen tot het grafische bedrijf, waarin aangetoond wordt,
dat «deze machtige natuurwet ook op ons typografische vak toe^
passelijk is»; vervolgens een artikel van den leidschen hoogleeraar
prof dr G. J. F. J. Bolland over Het schoone en de kunst, dat,
hoewel niet besprekende de boekdrukkunst, niettemin menigvul^s
dige uitspraken bevat, van beteekenis over de aesthetica van druk<>
werk; in de derde plaats een beschouwing over de aesthetische
plaatsing van Paginacijfers in boeken in de Typografische mededeel

169

lingen, dat de verouderde plaatsing van het cijfer tusschen lijnen
nog het best te verdedigen acht, en ten slotte een serie opstellen
over moderne kinderboeken, geschreven door verschillende per^
sonen in den catalogus van de tentoonstelling Kind en kunst in
januari te Amsterdam gehouden door de Vereeniging Kunst aan
het Volk. Een paar citaten ter kenschetsing : «De groote massa
houdt nog steeds vóór alles van de panopticumachtige, zoete ge^^
peuteerde, zoogenaamde natuurgetrouwe weergave der werkelijke
heid, zooals zij die meent te zien» (W. Penaat p. 10); «het is bij
een boek met prenten gewenscht, dat tekst en illustratie een zelfde
karakter vertoonen ; wanneer dus voor tekst van gewone boek^
druktypen wordt gebruik gemaakt, zullen eenvoudige zwart en wit
teekeningen 't best aan die voorwaarde voldoen". (B. W.Wierink
p. 15) — Volledigheidshalve zij nog genoemd de derde druk van
Bucher's Kunstnijverheid, omdat in het hoofdstuk over schrift,
druk en grafische kunsten (pv 107—126) niets gezegd wordt over
boekdrukaesthetica.

In België verscheen meer. Emm. de Bom gaf in druk zijn lezing
over William Morris, in 1904 uitgesproken bij gelegenheid der
tentoonstelling van het moderne boek in het Museum Plantin*^
Moretus te Antwerpen; twee aanhalingen mogen volstaan : «We
kennen ze die volksedities, die oogenvemielers, die smaakbedens
vers, die leelijke lompe slecht gebakelde ondingen. Weet gij niet
hoe b.v. in Vlaanderen onze Hendrik Consienceaan 't volk geleverd
wordt, in die editie waar de keukenmeiden zich blind op staren ?
Denk eens na wat ze in het voorbeeldige toonaangevende Engeland
aan den dag brengen met al die smoezelige goedkoope boekjes
voor het volk : one penny editions, enz.» (p. 32) en verder : «De
invloed van Morris strekte zich ook tot het vasteland: ik sprak

170

reeds van DuitscMand, een land waar oneindig veel gezocht, eilaas
.nog meer dood verloren in den blinde gescharreld wordt: met het
meeste dat daar aan den dag komt kan niemand dwepen: te veel
bombast kraait er den boventoon, naast hier en daar vrij en zel&
standig presteeren. Sterke grondbeginselen ontbreken omtrent
overal. Maar de oogen zijn nog zoo lang niet open gegaan, en wan«:
neer alle dilettantische gelief hebber en dwaze fantasie van de baan
zal zijn, als nuttelooze uitwassen van den grooten sterken boom,
dan zal ook Duitschland, het vaderland der drukkunst, weder
schoone vruchten brengen. Nu spant Scandinavië naar mijn gevoe^
len de kroon: wat Zachrisson*in Göteborg doet, met een buitens»
gewoon echt^nationaal gevoel voor kleuren schakeering, vol smaak
en jeugdige frisschheid, wat Bemsteen in Kopenhagen op zijn
handpers zoekt, dat alles bewijst dat in Carl Larsson*s vaderland
de luchten zuiver zijn en de oogen er helder kijken kunnen.» (p.
36) — In den catalogus van de internationale tentoonstelling van
«photogravure» schreef Paul Otlet een inleiding over het boek en
de illustratie, welke, in hoofdzaak historisch opgevat, toch wel een
enkel modem^^artistieke uitspraak bevat, waar hij verdedigt het
goed recht der photo^mechanischeprocédé's (p. 15—16) en in het
licht stelt de beteekenis der prentbriefkaarten als afbeeldingen
van stedeschoon en monumenten voor een iegelijk (p. 17). —
Dezelfde deed eveneens het licht zien een geschriftje over het
boekenuiterlijk, waaruit ik aanhaal: «Le choix des papiers et des
caractères, Toriginalité de la composition et de la mise en page,
Tégalité parfaite du tirage,rexactitude scrupuleuse de la correction,
les harmonieuses proportions du format et de la justification»
Tattrait de Tillustration et de Tomemention, la beauté des reliures,
ce sont la autant d'éléments qui contribuent a faire des livres de

171

vèritables objets d*un att spécial. Cet art tst celui qui apparente
les matières au texte imprimé, Tart qui, par Taspect dont il la revêt,
extériorise en quelque sotte la pensee littéraire ellei^inême. Par la,
les manifestations du Li vre ont doublement leur place marquée aux
cótés des autresarts, de la Peinture, de la Sculpture, de la Musique,
de TArt oratoire3s> en verder: «Le maitre imprimeur Firtnin Didot
affirmait, de son cóté, que la bonne condition annonce la bonne
édition, toute erreur et transposition de lettres blessant encore
plus Toeil typographique qu'une note fausse ne blesse une oreille
musicale». — Dit opstel van Odet, typografisch een niet bijzonder
goed specimen der brusselsche richting, was oorspronkelijk een
voordracht gehouden te Ostende bij gelegenheid eener daargeor^^
ganiseerde tentoonstelling van fransch^^belgische boeken; voor
nederlandsche boeken werd een dergelijke tentoonstelling inge^^
richt te Brussel tijdens het Taal^ en letterkundig congres; in den
daarvan opgemaakten catalogus schreef L. H. Smeding, den be«
stuurder van den Nederlandschen boekhandel te Antwerpen, een
voorwoord over moderne boekversiering, aldus beginnende: «In
elk land waar welstand en beschaving heerschen, wordt de behoefte
aan degelijke boeken grooter; daar ook rust op den uitgever de
plicht om het technisch gedeelte van de boekkunst te bestudeeren,
opdat hij het degelijk boek ook in een passend kleed kan steken.
Hij moet hiervoor wanneer hij zelf geen drukkerij heeft, ook uit^
sluitend bij die drukkers laten werken, die bewijzen geleverd
hebben hun vak grondig te verstaan».

De Vereenigde Staten van Noords Amerika lieten zich evenmin
onbetuigd aan de boektentoonstelling. In de openbare bibliotheek
te Boston werd een dusdanige gehouden door de Society of prin^
ters, ter herdenking van den twee^honderdjarigen geboortedag van

172

Benjamin Franklin. Zij droeg een historisch karakter om aan
te toonen de ontwikkeling van het boek, beginnende met het
handschrift en eindigende in het moderne gedrukte boek. Als hand«:
leiding, tevens catalogus, verspreidde de Society een ampel studie^
boekje {The deyelopment cfprinüng as an art), waarin toegelicht
wordt het beloop, dat de kunst in boekdruk gehad heeft nl : hand^
schriften; het overwicht van Italië 1470—1530; van Frankrijk
1530—1570; van Zuid^Nederland 1570—1600; van Noord*'
Nederland 1600—1700; van Frankrijk en Engeland 1700-1800,
om ten slotte te beschouwen den hederidaagschen en den modernen
drukc. 1800—1905. Ook is belangrijk de korte omschrijving der
moderne reproductiei^technieken, die het gemakkelijk maken bij
de bestaande internationale verwarring in benamingen te weten
te komen, hoe een druktechniek in Amerika genoemd wordt; met
voldoende zekerheid kan op gezag der beschrij ving vertaald worden
line pUie (relief ''etching)processmzincografie, halfitone relief plates
in autotypie, halfitone relief process in driC' en vierkleurendruk en
photogelatine process in lichtdruk, — The american manual oftypog'
raphy behelst een overvloed van aesthetische wenken, ondoen^
lijk hier in dit overzicht volledig te vermelden. Kortheidshalve zij
gewezen op het opstel over advertentiezetten, denkelijk gesteld
door Edmund G. Gress, waarin er met nadruk op gewezen wordt,
dat dit zetsel onderscheiden moet zijn overeenkomstig het publiek
-dat bereikt moet worden, dat het moet hebben individualiteit
èn typografische schoonheid. — Het derde noord^^amerikaansche
drukkerijs^boek is het weivermaarde opstel van Morris over Prin»
ting, dat een twintig jaar geleden geschreven werd; feiteHjk valt
het dus buiten de grenzen van dit overzicht.

Duitschland liet, het spreekt als van zelf, veel van zich hooren.

173

Er is vandaar een merkwaardige uitspraak te boeken, merkwaardig,
omdat zij raak en omdat zij afgedrukt is in de Typographische
Jahrbücher, welk orgaan noch in haar streven noch in haar uit^
voering nu juist mijne instemming heeft, aangezien het technisch
te veel gewicht legt op de ondergrondplaten (Masers Tonplatten)
en aesthetisch in zijn modellen te veel onharmonisch werk laat
zien door leerlingen van het Technikum fur Buchdrucker bedacht.
Iemand, die schuil gaat achter de letters W. in D. schrijvende over
Geschmacksyersumpfiing in der Akzidenzausstattung geeft daar als
zijn meening te kennen, dat zelfs eerste^rangs smoutzetters geen
smaak bezitten, waarvan de schuld ligt aan de gieterijen; dat de
vakbladen, waarvan er veel te veel bestaan, in den regel geen
verstand van zaken hebben en dat deze, als zij het al hebben, hun
meening niet ronduit kunnen zeggen, gebonden als ze zijn tegen^
over hun adverteerders.

Friedrich Bauer publiceerde in KlimscK Jahrbuch een met 32
facsimile's toegelicht opstel óver den modernen boektitel, welks
kenmerken hij samenvat in deze negen stellingen :

1. Gebruik slechts één lettersnee, nl. die van het boek zelf;

2. Vermijd zoo veel mogelijk verschillende corpsen ;

3. De breedte moet gelijk zijn aan die van den tekst in het boek ;

4. Eenvoud in regel val; weinig regelgroepen; die groepen over^
eenkomstig den tekstinhoud ;

5. Aldus verdeeld moet het geheel behagelijk zijn ;

6. Vermijd tusschenregels ; zijn ze noodzakelijk, dan niet uit een te
klein corps ;

7. Om het geheel behagelijk te maken mag gespatieerd worden ;

8. Beperk het ornement tot het strikt onvermijdelijke ;

9. Wees spaarzaam en voorzichtig in het gebruik van kleuren.

174

Het vij&ens>twintigjarig bestaan van den typografischen kring
te Stuttgart gaf aanleiding tot het schrijven van een Denkschrift.
Onder de verschillende opstellen in dat boek, noem ik een artikel
van A. KirchhofFover de geschiedenis van het smoutzetten in die
jaren, dat in vrij klare bewoordingen spreekt over de münchener
richting van Otto Hupp en de hedendaagsche beteekenis van
de £ransche rococo en empire.

Door de Deutsche Buchgewerbe«sVerein werd te Dresden een
boekententoonstelling gehouden. De catalogus daarvan geeft geen
aanleiding tot bijzondere opmerkingen; slechts verdient acte ge^.
nomen van het oordeel, geschreven door den voorzitter van het
Verein, dr Ludwig Volkmann, lid van de firma Breitkopf & Hartel
te Leipzig, in zijn opstel over Buchkunst (p. 47) dat «Schrift und
Schmuck, von den deutschen Giessereien oft unter Heranziehung
bedeutender Künstler in beinahe erdrückender Fülle neu geschat
fen wurden».

Dt]ongsttBokttyckeriüKaIendér\aLn Zachrisson was ook weder^
om, als vroeger, nuttig van inhoud, maar toch niet zoo zeer als ik
wel gewenscht zou hebben. De artikels bewegen zich te veel op
bibliofisch gebied, zonder daaraan beschouwingen te verbinden,
van beteekenis voor de practijk der moderne kunstboekdrukkerij.
Het vervolgd en slot^artikel van Per Hierta over incunabelen, dit
keer o.m. Nederland behandelende, is voor het drukkersvak van
geen gewicht ; het opstel van Romdahl over de etsen van Rembrandt
staat buiten den boekdruk, evenals dat van Lagerström over den.
boekbinder Gustaf Hedberg. Toch is als een enkele waardevolle
uitspraak te vermelden die van Wald. Zachrisson zelf, waarbij een
overzicht gevende van den hedendaagschen modem:sduitschen
decoratie ven boekdruk, terecht aantoont hoe of de engelsche morrisf

175

beweging naar Duitschland overslaande, aanleiding gaf tot vele
smakelooze en onsympathieke navolgingen. Terwijl hij in de
vorige jaargangen den engelschen druk had aanbevolen als voor^
beeld, spreekt hij nu, niet loffelijk over den modernen duitschen,
die hij veroordeelt met een «Se, men icke röra?», d.i. bekijken, maar
niet als model nemen, woorden mij, als uit het hart gegrepen.

Uit andere landen bereikte mij niets. Het is niet aan te nemen,
dat zoowel in Frankrijk als in Engeland niets geschreven is, dat
niet in eenig verband staat met typografische kunst. Merkbaar on^
volledig is dus dit overzicht ook in dit opzicht. Verzamelende en
speurende, zonder hulp van anderen, is het niet mogelijk, tenzij
met nuttelooze opoffering van aanzienlijke geldsommen, regeU
matig te zien en te lezen alles wat verschijnt op het internationale
terrein van het boekenvak niet slechts, maar ook van het kleinere,
niettemin toch nog onmeetbaar groote der typografie enaanverwant.

Uit dat internationale terrein der typografie en aanverwant meen

•

ik echter op een paar gebeurtenissen te moeten wijzen, die, hoewel
niet dadelijk vallende binnen de ethische grenzen voor dit over^
zicht gedacht, mij echter voorkomen genoemd te mogen worden»
De eerste dier gebeurtenissen is de ruchtbaarheid gegeven aan
pulsometer door de Nine Elms Ironworks te Reading in Engeland.
De pulsometer, die dagteekent van 1904, is een zcU en distribueer^^
machine voor losse gegoten letters, een dergelijke constructie dus
als de vroegere van Hattersley, van Kastenbein en van anderen,
die onbruikbaar zijn gebleken. Of deze dit wel is, vermag ik niet
te beoordeelen; zulks aangenomen is het duidelijk, dat deze con^
structie voor het behoorlijk aspect van platwerk betere waarborgen
geeft dan de regel^^gietmachines, omdat de hinderlijke gietbraam
bij dit losse zetsel niet kan voorkomen en omdat, en dat vooral, de

176

operateur vrij is in het kiezen van een lettervorm. De aesthetische
nadeelen der matrij&smachines zijn hier dus niet aanwezig.

De tweede gebeurtenis is een postzegelstrijd in Zwitserland.
Voor den aanmaak van een nieuwen zegel had de postdirectie zich
laten adviseeren door Schatzman, een bekend drukker te Bern.
Volgens zijn verklaring was in heel het land geen man te vinden,
die naar de eischen der huidige kunst^^ontwikkeling een stempel
zou kunnen steken; op zijn advies besloot de directie deze te Berlijn
te laten maken. Heftige oppositie werd tegen dit besluit gevoerd
van de zijde der artisten en in het bijzonder door den kopergraveur
Girardet te Bern. Intusschen werd de stempel uit Berlijn ontvang
gen voor 756 francs, maar was tevens een dergelijke opdracht
verstrekt aan Girardet, die plaatdrukken afleverde. Daar zijn werk
blijkbaar niet voldeed, heeft de postdirectie dit werk thans toe ver^
trouwd aan de zwitsersche Munt.

Er spreekt uit dezen strijd, voor zoover ik van de gegevens heb
kunnen kennis nemen, van een verwarring tusschen boekdruk en
plaatdruk en van een volstrekte onbekendheid met de eischen, die
gesteld moeten worden aan een postzegel, dat is aan een gelds^
waardig papier in boekdruk. Indien inderdaad de zwitsersche
Munt belast wordt met de vervaardiging der nieuwe postzegels,
doet de regeering aldaar hetzelfde wat de nederlandsche regeering
deed, die bij Koninklijk Kabinetsrescript van 26 juni 1851 No. 53
de vervaardiging harer zegels opdroeg aan den Muntmeester en
daartoe een inrichting installeerde in het Muntgebouwte Utrecht.
De ervaring hier te lande heeft aangetoond het onvoldoende van
een Munthuis voor den aanmaak van geldswaardige papieren, want
sedert 1 october 1866 worden onze postzegels en overige gelds^^
waardige stukken, die door de Posterijen worden uitgegeven,

12 177

gefabriceerd door Joh. Enschedé &Zonen te Haarlem. Dat overigens
het voldoen aan artistieke voorwaarden bij postzegels niet immer
te bereiken is, heeft de nederlandsche weldadigheidspostzegel van
1906 geleerd, aangezien daarbij de niet geslaagde stempelgravure
het ontwerp van Derkinderen geen recht liet wedervaren; het
idéé zelf echter is geloofd «als een prijzenswaardig voorbeeld voor
de opvatting en de wijze, waarop zoo'n postzegel versierd kan
en moet worden».

Indien op gezag van het uiterst onvolledige materiaal een oor^
deel gegeven mag worden over het verloop der boekdrukkunst
in 1906, dan is de verkregen indruk deze, dat, met uitzondering
van de letterpagina*s in deLiturgisch:$proef vanGebr. Klingspor,
niets het licht gezien heeft, dat om zijn boekdruk bijzondere aan^
dacht verdient. Het was ook nu weer een zoeken en tasten öm de
tegenstrijdige belangen tusschen kunst en practijk te vereenigen
tot een werkelijke gebruikskunst. In het beschikbare apparaat is de
Kalender van Zachrisson daarin zonder twijfel het best geslaagd.
De morris^srichting van vóór vijftien jaar is niet gebleken directe
levensvatbaarheid te hebben ; indirect daarentegen was haar in^
vloed nog wel waar te nemen. De fransche versieringskunst was
van meer beteekenis dan in 1905; de door Duitschland aan het
basï^empire ontleenden biedermeier^^stijl geeft voorhands geen aan^
leiding daarin meer te zien dan een tijdelijke, op dit oogenblik al
weer verwaterende mode, die niet duurzaam zal zijn. Immers in
Amerika kwam een trant, geschoeid op begrippen van vóór een
halve eeuw, zich aanmelden, die thans in volle opkomst, naar
mijne wijze van zien, eveneens van tijdelijken aard moet zijn, om^
dat daaraan ontbreekt het logische begrip van boekdruk.

In de typografische kunst stond Nederland onderaan en niet

178

bewaarheid heeft zich, wat Emm. de Bom meende in zijn Plantin*
lezing in 1904, dat destijds in NoordsNederland de uitzichten
verblijdend werden, tenzij dat worden zoo langzaam gaat, dat,
wie weet wanneer, de uitwendige teekenen daarvan eerst waan
neembaar zullen wezen in de toekomst.
AMSTERDAM J. W. ENSCHEDÉ

TITELLIJST VAN HET LITERATUUROVERZICHT

Om bibliografische redenen zijn tusschen de volgende titels enkele
opstellen gevoegd, die niet genoemd zijn in het voorafgaande opstel.
Zij zijn gemerkt met een kruisje.

Bauer, Friedrich, Handbuch fur Schriftsetzer. Zweite neu bear:>
beitete Auflage. Mit Abbildungen und Beispielen sowie mit
einem ausführlichen Wörterverzeichniss. Frankfurt am Main,
Klimsch & Co., 1905. VIII, 288 p. gr. 8°
Klimsch's Graphische Bibliothek. Band VIII.

Bauer, Friedrich. Der moderne Buchtitel.
Klimsch's Jahrbuch VI (1905) p. U22.

Bilderdijk (Mr. Willem). Uitgegeven op machtiging der Bilderdijk

commissie. Amsterdam (Pretoria, Potchefstroom), Boekhandel

v/h Höveker & Wormser, (1906) I. 468 p. 4°

Boekversiering door Jac. Ph. Wormser. — Druk van Ipenbuur &.
van Seldam.

Blatter (Bunte) aus der Schriftgiesserei Genzsch & Heyse in
Hamburg. Zweiter Band. Heft 1- 1906. 64 kol. gr. 8^

Boktryckeri^Kalender 1905 1906. Undermedverkan af Framstande

fackman utgifven af Wald. Zachrisson. 12: te och 13:deargan«:

gen. (Göteborg, Wald. Zachrisson, 1906). 8, 198, CII p. 8^
Tekstversiering door Fröken I. ChristofFerson.
Bijdragen van : Friherre Per Hierta, C. Fr. Bernström, Axel L. Romdahl,

Wald. Zachrisson, Hugo Lagerström, Jacob Hylierg, Gunnar

Malmberg en Kinichi Teraucki.

Bolland, G. J. P. J. Het schoone en de kunst, of de naaste en

onmiddellijke zelfbevrediging van absolute geestelijkheid in

het kort besproken.

De XXe eeuw. Xlle jaargang, afl. 10, Oct. 1906. Amsterdam, Scheltema
a Holkema s Boekhandel, p. 47«109.

180

Bom, Emmanuel de. William Morris en zijn invloed op het boek.

Antwerpen,}. B. Madou^^Cop (Amsterdam, JohanJ. Lodewijk),

1905. 41 p. 4°

Overdruk uit Ontwaking.

Bucher, Bruno. De kunstnijverheid. Hand^ en studieboekje. Met

een inleidend woord van J. R. de KruyfF Derde herziene druk,

geheel gewijzigd, uitgebreid, en van talrijke illustratiën voorzien

door J. W. H. Berden. Haarlem, H. D. Tjeenk Willink &. Zoon,

1905. VII, 230, XIV p. kl. 8°

p. 107<il27 Schrift, druk en graphische kunsten.

f Buschmann, P. Houtsnede als boekversiering.
Het drukkers jaarboek 1906. p. 9*29.

Catalogus van de tentoonstelling Kind en Kunst, ineengezet door

de commissie voor schilderkunst en die voor architectuur en

nijverheidskunst [der Vereeniging Kunst aan het Volk] gts»

durende de maand Januari 1906 in het Stedelijk Museum,

Amsterdam [Met een voorwoord van W. Penaat en een Inlei:*

ding van B. W. Wierink]. 82 p. sm. 8^

Druk van de N. V.Electrische drukkerij «Vooruitgang» te Amsterdam.

Met literaire bijdragen van mevr. Kruyt, geb. Hoogerzeil, H. P.Berlage,

H. E. Greve en mevr. M. Wibaut, geb. Berdenis van Berlekom.

[Catalogue de V] Exposition internationale de photogravure, organist

sée par Ie Cercle d'études typographiques de Bruxelles [Avantss

lire de Paul Otlet]. Bruxelles, 1906. 70 p. sm. 8°

Specimina van Jean Malveaux (Brussel), dr. E. Albert 6^Co. (München,
Brussel), The Marshall engraving Co. (London), Richard Paulussen
(Wien), F. Dricot &. Co. (Brussel), The art photogravure Co.
(Londen), C. Angerer 6^ Göschl (Weenen), Stabilimento fotomecca^
nico e fotochimico (Florence), Albert Barbier (Nancy),Tallon 6. Cie.
(Brussel), Carl Hentschel Ltd. (Londen), Meissenbach Co. Ltd.
(Londen) en Lagaert (Brussel).

181

Catalogue (Official) of the third international exhibition of tne
, printing, stationary, and allied trades. Edited by Robert Hilton.

London, Exhibition offices (Office of The Caxton Magazine),

1906. 130 p. 4°

Denkschrift zum fünfundzwanzigjahrigen Bestehen des graphiis
schen Klub Stuttgart. 1881, 1906. Herausgegeben vomgraphiss
schen Klub Stuttgart, (1906) 64 p. kl. fol.

«Anordnung» door A. Kirchhoff — Druck von Paul Singer, Deutsche
Verlags^'Anstalt en de Fachschule fur das Buchdruckgewerbe, alle
te Stuttgart.
Bijdragen van S. Keil, Ludwig Petzendorfer, A. KirchhofF, R. Fritsch,
Fr. Meindl, Hugo Meijer, Theodor Goebel, dr. L. Dom. I. Fromm*
leth, dr. Paul Klemm en R. Loebell.

Development (The) of printing as an art. A handbook of the

exhibition in honor of the bi^ïcentenary of Franklin's birth,

held at the Boston public library under the auspices of the

Society of printers [January 1 to 29]. Boston, Massachusetts,

1906. V, 94 p. 8°

Publications of the Society, II.

Drukkers jaarboek (Het) voor 1906. Ie jaargang. Onder mede^

werking van verschillende vakkundigen. Amsterdam, Ipenbuur

& van Seldam, (1906) VIII, 204 p. 8^
Boekversiering door Th. Molkenboer.

Dumont, Jean. Vade^mecum du typographe. Troisième édition
entièrement remaniée, contenant 200 plans, gravures et modèles.
Bruxelles, des presses de P. Weissenbruch, 1906. X, 524 p. 8^

Elzevier (Moderne) «Cheltenham». (Amsterdam), Lettergieterij
«Amsterdam» voorheen N. Tetterode, (Sept. 1906). 20 p. 16°

182

f Enschedé, J. W. Drukwerk en drukkunst
Het drukkers jaarboek 1906 p. 1«8.

f Enschedé, J. W. Over schoonheid van platzetsel.
Het drukkers jaarboek 1906. p. 139444.

Enschedé, J. W. Twee artistieke nederlandsche uitgaven.
Uitgever en Debitant 12 Mei 1906.

Bespreking van Nieuwenkamp «Bali en Lombok» en Anna Lam»
brechts*Vos, «Het boekje van tante An».

Enschedé, J. W. Typografische toelichting (tot Mr, Willem BiU

derdifk).

Mr. WiUem Bilderdijk. p. 452*458.

[Gailliard, Edw.]. Kopy voor den drukker.

Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie
voor taal' en letterkunde. Febr. 1906. Gent, A. SifFer, 1906. p.
165468.

Qenzsch (Emil Julius) fünfzig Jahre Schriftgiesser. Ihrem Senior*:

.chef zum goldnen Berufsjubilaum gewidmet von den Firmen

Gehzsch & Heyse, Hamburg und E. J. Genzsch, München.

Ostem, A. D. 1906. (Hamburg, Schriftgiesserei von Genzsch

und Heyse, 1906). X, 112 p. fol.

Genzsch & Heyse, Schriftgiesserei, Hamburg. Nachtrage zur
Handprobe, (1906) 24 p. kl. 8°

Geschmacksversumpfung in der Akzidenzausstattung.

Typographische Jahrbücher. Leipzig XXVI Jhrg. Heft X S. 77.

Graphicus. Maandblad voor de typografie en aanverwante vakken.
Tweede jaargang. Tilburg, Bijvoet, Mutsaers & Zoon, 1 905^ 1 906.
IV, 160, CCXIV p. gr. 8°

[Gress, Edmund ?] Advertising typography.

The American manual of typography. 2e ed. New«York 1905 p. 13^20.

183

Groot, E. J. de. Eenige typografische regelen betreffende het samen^

stellen van het manuscript en het corrigeeren der drukproeven.

Behoorende bij de letterproef der stadsdrukkerij van de gem,

Amsterdam. Amsterdam 1906. 14 p. 16°

Herdrukt met de bijvoeging «voor Leeken» in: Typografische mede»
deelingen 1906 p. 2«3 en anoniem door Laurens Hansma te Apel«
doorn (1906). 8 p. kl. 8©

Hierta, Friherre Per. Boktryckerikonstens uppfinning och guldal^^

der. Sammandrag efter senaste forskningar.
Boktryckcri^'Kalcnder 1905 1906. p. M5.

Hortzschansky, Adalbert. Bibliographie des Bibliotheksis und

Buchwesens. Leipzig, Otto Harrassowitz. 8°

Verschijnt jaarlijks als Beiheft zum Centralblatt fur Bibliothekswesen.
Gepubliceerd zijn de deelen over 1904 en over 1905.

lUustration (L'). Noel 1906. Paris 1 déc. 1906. 30, 20 p. fol.

Insels:Almanach auf das Jahr 1907. z. pi. IV, 152 p. sm. 16^
S. II: «Für Titel und Umschlag dieses Buches zeichnete Rud. Alex.
Schröder die Rahmen und Heinr. Wieynk die Schrift Die Redak»
tion besorgte Anton Kippenberg. Der Druck erfolgte bei Oskar
Brandstetter in Leipzig».

Jacobi, Charles Thomas. The printers' handbook of trade recipes,
hints and suggestions relating to letterpress and lithographic
printing, bookbinding, stationary, process works, etc. Third
edition revised and enlarged. London, Charles Thomas Jacobi,
1905. VII, 464 p. kl. 8°

Jellinek, Arthur L. Internationale Bibliographie der Kunstwis^

senschaft. Berlin. B. Behr's Verlag. 8°

Verschenen zijn de deelen over 1902, 1903 en 1904.

184

Jessen, Peter. Die Buchkunst der alten Meister. Führer durch die

Sonderausstellung . . . der vormaligen Sammlung Hans Grises

bach. Dczember 1906«Januar 1907. Berlin 1906, 28 p. 16^
Uitgave van het Kunstgewerbe^Museum te Berlijn.

Katalog (Sonderts) der buchgewerblichen Abteilung veranstaltet

und durchgeführt von dem Deutschen Buchgewerbe««Verein

Sitz Leipzig. [Bearbeitet von Arthur Woemlein]. (Leipzig),

Deutscher Buchgewerbe^Verein, (1906). 103, XXVIII p. kl. 8°
III. Deutsche Kunstgewerbe^Ausstellung. Dresden 1906.
Literaire bijdragen van Arthur Woemlein, dr. Ludwig Volkmann en
Mathies«Masuren.

Kirchofif, A. Zur Entwickelung des typographischen Akzidenz^

drucks.

Denkschrift . . . des graphischen Klub. Stuttgart p. 17^26.

Klimsch's Jahrbuch. Technische Abhandelungen und Berichte
über Neuheiten aus demGesamtgebiete der graphischen Künste.
Band VI 1905 (Frankfort a. Main, Klimsch & Co., 1906), VI,
324 p. gr. 8o

Lagerström, Hugo. Gustaf Hedberg.

Boktryckeri^Kalender 19054906. p. 75*95.

Letterproef [der] stadsdrukkerij. Amsterdam. MDCCCCVI. (X),
135 p. 4°

Liturgisch. Schrift, Schmuck und Bilder for kirchliche und v/élu
liche Zwecke nach Zeichnung von Professor Otto Hupp, aus^^
geführt von der Schriftgiesserei Gebr. Klingspor. [Vorwort
von dr. Friedrich Schneider]. OfFenbach, (1906). 142 p. 4°

f Loubier, Jean. De nieuwe boekkunst in Duitschland.
Het drukkers jaarboek 1906 p. 49*100.

185

Manuel (The americah) of typography. An exhaustive exposition

of type^scomposition. A tcxt^book for the ambitious typogra^

pher, a guide and reference volume for the layt^out man, fore**

man, superintendent & employing printer. [2e ed.] New York,

Oswald publishing company, 1905. IV, 142 p. gr. 4°
Het geschrift bereikte Nederland in het voorjaar van 1906.

Marly. Frankfurt a. M. Schriftgiesserei Flinsch, August. 1906.

(40 p.) gr. 8°

[Schriftprobe] 30. Fortsetzung.

Mededeelingen (Typografische). Tweede jaargang. Amsterdam,
Lettergieterij «Amsterdam» voorheen N. Tetterode. 1906. III,
108 p. kl. fol.

Modellen (Fractische) voor zetter en drukker. Circulaires. Afl. 1.

October 1906. Nijverdal, A. Tamminga, 16 p. gr. 4°
Druk van Morks S. Geuze, te Dordrecht.

Mori,Gustav. Internationale Zeitungs^^Ausstellung. Frankfurt a. M.

. 1 906 in den Raumlichkeiten der ehemaligen Weissfrauen^Schule.

27. Mai bis 1 1. Juni. Führer im Auftragedes Ausschussesheraus^

gegeben von — . 64 p. sm. 8°

p. 2. : Gedruckt in der Kunst^Anstalt Wüste & Cc, Frankfurt a. M.
mit Farben von Berger &. Wirth in Leipzig und Berlin. Cliché*s
F. Guhl 6. Cc, Frankfurt a. M. Entwürfe von C. Fritz, Frank«
furt a. Main.

p. 46.: Der Satz erfolgte in der Haussetzerei der Schriftgiesserei
Ludwig & Mayer aus Christian Egenolfï Werk» und Akzidenz^
schrift sowie Schmuck nach Zeichnungen von J. V. Cissarz,
Darmstadt.

Behelst: Franz Rittweger, Zur Geschichte des Zeitungswesens in
Frankfurt am Main. (p. 7»32) — Fritz Mathem und Gust Mori,
Zur Technik des Zeitungswesens (p. 33«384inotype, typograph,
monoline en elektrotypograph).

186

Morris, William &Einery Walker. Printing. An essay from «Arts

and crafts essays by members of the arts and crafts exhibition

society». Park Ridge, The village press, M. CM. III. 17 p. 4o
Kwam eerst in Januari 1906 in den handel.

Nieuwenkamp, W. O. J. Bali en Lombok. Uitvoerige geïUu^

streerde reisherinneringen en studies omtrent land en volk,

kunst! en kunstnijverheid. [Met een voorrede door G, P. Roufc

faer]. Eerste gedeelte. Edam, Nieuwenkamp, «De Zwerver»,

(1906). VIII, 80 p. Met pltn. gr. 4° obl.
Zwerver uitgave No. 2.

Otlet, Paul. Les aspects du livre. Conférence inaugurale de Texpo^^

< sition du livre beige d*art et de littérature organisée k Ostende

par Ie Musée du livre ( 14 juillet 1906). (Bruxelles. 1 906) 35 p. 8°
Publication du Musée du livre VIII.

Otlet, Paul. Sur Ie livre et l'illustration.

Exposition internationale de photogravure. Brux. 1906 p. 7^20.

Paginacijfers in boeken.

Typographische mededeelingen van de lettergieterij «Amsterdam»
1 Sept. 1906. p. 73.74.

Picard, Edmond. But et esprit d'Ostende centre d'art. Conférence
inaugurale 6 juin 1906. 43 fol. sm. kl. 8^

Rambonnet, F. L. De uiterste en middelste reden (de propor^

tie's in de natuur), hare betrekkingen tot het grafische bedrijf.
Graphicus, 2e jaarg. No. 7. April 1906. p. 134*138.

Reklameschrift:Radium:Leipzig,J.Schelter&Giesecke, (Juni 1906).
16 p. en 4 pltn. 24° obl.

p. 1093sslll2 van de Generale proef.

187

Rembrandt album 1606^1906. In 1906 uitgegeven voor het Neders^

landsche volk ter gelegenheid van het Rembrandti^jubileum.

[Met een inleiding door W. C. van Meurs]. Zes kleurdrukken

in omslag, fol.

Vgl. : J. W. Gerhard, Het officieele Kunst^Nederland en de nationale
Rembrandt^hulde. Amst. 1907. 8°

Romdahl, Axel L. Rembrandts raderingar.
Boktryckeri«Kalender 1905 1906. p. 5064.

Smeding, L. H. Moderne boekversiering.

Algemeene catalogus van nederlandsche boeken uit Noord en Zuid.
Antwerpen, De nederlandsche boekhandel (1906). p. VII«XII.

Unger, Arthur W. Die Herstellung von Büchem, Illustrationen,

Akzidenzen usw. Mit 166 Figuren, 12 Beilagen und 60 Tafeln.

Halle a. S., Wilhelm Knap. 1906. XXII, 452 p. 8°
Druk van het Waisenhaus te Halle a. S.

Veldheer,}. G. Het dorp Bergen voorheen en thans. Houtsneden.
Amsterdam, S. L. van Looy, MDCCCCVI. 27 p. gr. 4°

Vogeler, H. Kalender^^Bilder NachZeichnungen von—. OfFenbach
a. M., Gebr. Klingspor, (1906). 28 p. 4°

Volkmann, Ludwig. Buchkunst.

Sonder:'Katalog der Buchgewerbliche Abteilung u.s.w. p. 45^9.

f Vries, Jr., R. W. P. de. Initialen.

Het drukkers jaarboek 1906. p. 101438.

Vries Jr., R. W. P. de. Een nieuwe boekletter.

De Amsterdammer. Weekblad voor Nederland, 20 Mei 1906.

Wal, F. van der. De beginselen der typografie. Meppel, H. ten

Brink, (1906). VII, 112 p. 8°

Druk van Karel F. Misset te Arnhem.

188

Weiss auf Schwarzl Reklameschrift «Negativ». Zusammensetz^
bare helle Schrift auf dunkelem Grunde D. R. G. M. fiir Anzeigen
und Reklamedrucksachen. Offenbach am Main, Rudhardsche
Giesserei, (1905). 8 p. en 1 pi. 4°

Wezatas Manadshafte. Vintemummer 1905, 16 p; Vamummer
1906. 12 p. 8°

Zachrisson, Wald. Tankar om bokutstyrsel. IV.
Boktryckeri^Kalender 1905 1906. p. 141468.

v,^^

•^ »»

189

LIJST VAN BOEKDRUKKERIJEN

Nederland

AALSMEER
Deddens, D.
Mur. W.

AALTEN
Boer, Finna Gebrs. de

ALFEN
Cambier van Nooten*s Boekh.
Samsom, N.
Wieringen Jr., C. van

ALKMAAR
Bezaan, J.
Bezaan, R.
Coster &Co., Boek«enHandelsdr.

v/h. Herm»
Kluitman, P.
Koster S. Co., Courant^ en Han<

delsdr. v/h.
Kusters, A.
Nederkoom, W.
Slinger, W. H.

ALMELOO
Dijk, Th. H. V.
HÜarius Wz., W.
Jans, Wed. J. W.
Sommer, J. T.
Twentsche Boek^ en Handelsdr.

Wilmes, Firma
Wilmes, Joh.

AMERONGEN
Kuiper, F. F.

AMERSFOORT
Blankenberg S. Zoon., B.
CleefF, Firma A. H. v.
Eymann, A. W. H.
Michielsen, A. J.
Wijngen, W. van
Slothouwer, G. J.
Want a Co., Van der
Wolters, Firma H.

AMMERZODEN
Run, R. W. A. van

AMSTERDAM
Abraas & Co., Singel 235
Adler, A., Warmoesstraat 161
Amst. Boek» en Steendrukken)

v/h. EUerman, Harms 6< Co.

(Dir. B. C. E. Zwart). War*

moesstraat 147/151
Amst. Graveer«inrichting
Amst. Stoomdr. R. Los, Nicolaas

Berchemstraat 1
Anneveld, A., J.v.Campenstr. 142
Bergjr., J. vanden, Oudeschans 20

191

Biene, George W. v., Amstel 105
Bigot. J. L. P.. Gcrard Doustr. 244
Bladergroen, J.Ph., Raadhuisstr. 43
Boek« en Kunstdrukkerij v/h. Roe»

lofïzen, Hübner & Van Santen,

N. Z. Voorburgwal 187
Boek«,Kunst« en Handelsdrukkerij

v/h. Gebr. Binger, Warmoesstr.

174*176
Boom & Co., J., Kerkstraat 350
Brakke Grond, Mij. de, Nes 53
Brancart, F. J., Gravenstraat 13
Bruggeman, J. H., Frederik Hen»

drikplantsoen
Bunders, B., Beerenstraat 11
Burgh, C. V. d., 3e Oosterpark»

straat 124
Burgh, H. V. d., St. Janstraat 5
Bussy, J. H. de, Rokin 60»62
Buijten, N., Haarl. Houtt. 131
Cats, Gebr., Looiersgracht 43
Gladder a Tak, Singel 313
Clausen, J., St. Janstraat 40.
Coesel, Joh.

Concordia, N. V. HoogteKadijk, 3
Coster, S., Weesperstraat 58
Craats, H. v. d., Ie Van Swinden»

straat 47
Creveld & Co*s Boekhandel, Van,

J. D. Meijerplein 8»10
Dantuma, S.Co.D., Nic. Beetsstr.

97»99
Dokkum, J. van, Leidschegracht 84
Dorssen, H. G. van, N. Z. Voor»

burgwal 44

192

Driessen, J. F., Overtoom 192
Drukkerij Algem. Ned. Diamant»

bew.»Bond, Fl. Franschelaan 9
Drukkerij Bos, Kerkstraat 347
Drukkerij «De Globe», (L. Dou»

wes), Alb. Cuypstraat 203B
Drukkerij «Elsevier», Van Ostade»

straat 233
Drukkerij «Holland», Brouwers»

gracht 136
Drukkerij «Flantijn», N. Z. Voor»

burgwal 324
Drukkerij «Rembrandt», (H. Beij»

levelt), Alb. Cuypstraat 261
Drukkerij «Volksdagblad», O. Z.

Voorburgwal 19
Drukkerij «Vondel»
Dubois & Co., Da Costastraat 94
Duwaer & Van Ginkel, Bloemgr. 8
Ehrenfeldt, J . G., 2e Nassaustraat 6
Elderman & Berg, N. Z. Voorburg»

wal 27
Electr. Drukkerij en Kantoorboe»

kenÊsibriek, v/h. Amd & Zn.,

Gravenstraat 10
Electr. Drukk. «De Handelspers»,

Rokin 61
Electr. Drukkerij «Hemony»
Faddegon & Co., Haarlemmer»

houttuinen 29»35
Frisch Jr., W., Lijnbaansteeg 5
Fritz F., Prinsengracht 92
Gaarlandt S. Tjabring, O. Z. Voor»

burgwal 226
Geer Jr., E. F. A. van de

Gerbracht, A. G., Borgerstraat 75
Gimbel, Gebrs. Overtoom 354
Have, Gebrs. ten. Lauriersstraat 22
Handelsdrukkerij «Koster»
Heiermann & Co., Spuistraat 52
Herdes 6< Co., Naamlooze Ven*

nootschap v/h.. Spuistraat 22 A
Hoef, S. V. d., Ie Van Swinden*

straat 15
Holdert 6. Co., Keizersgracht 324
Huizenga, F. Kinkerstraat 21
Hunold, H. Rozengracht 146
Immig & Zoon, Coms.
Ipenbuur & Van Seldam (B. Mod«

derman). Singel 91
Janse, H., Jacob v. Lennepstraat 86
Jesse, Joh., N. Z. Voorburgwal 160
Joachimsthal's Stoomdrukkerij,

Joden Houttuinen 92
Jubels & Matthijssen,Celebesstr.48
Kass,Wed.G., Haarlemmerdijk 140
Kasteel van Aemstel, N. Z. Voor*

burgwal 69*71
Kerlen, J. H. A.
Kinsbergen, Firma, Amstelstraat 33
Knoop, Henri, Raadhuisstraat 17
Koersen, H. J., Heerengracht 261
Koopman, W. M., Jacob v. Cam*

penstraat 14
Koster, F. G., Prinsengracht 507
Leefsma, J., Jodenbreestraat
Leeuw, F. J. W. C. de. Firma Wed.

F. A. Tak, Nieuwe Leliestr. 137
Leeuwen, K. van. Lauriergracht 91
Leger des Heils, F. Hendrikk. 49*51

Levee, M. H., Muiderstraat 22
Levisson, Gebrs., Zwanenb.wal 26
Lindenbaum S. Co., M.. Singel 459
Los, D., Leidschekade 91
Los, R., Nic. Berchemstraat 1
Ludwig a Co., Haari. Houtt. 91
Luii 6< Co., J. A., Lijnbaansgr 210
Lutkie a Smit, Nieuwend. 188*190
Mij. Algem. Handelsblad, N. Z.

Voorburgwal 236*240
Mannheim, S., Groeneburgwal 23
Mendes Coutinho, A., Waterloo*

plein 57
Monnikendam Jr. & Co., S. S.,

Amstel 294
Mug Jr., J. A., Weesperstraat 108
Muller, C, Pr. Hendrikkade 20*21
Munster 6< Zn., De Erven H,van,

Heerengracht 246
Naaml. Venn. Kantoorboekh. en

Drukkerij v/h. Blikman & Sar*

torius, Rokin 17
Naaml. Vennootschap «Drukkerij

Vooruitgang», Keizersgr. 378
Nunnikhoven, J., Warmoesstr. 72
Pauls, W. G. F., Vijzelstraat 99
Plant a Co., J., Kerkstraat 215
Portielje, M. J., Spuistraat 249
Posthumus, J. D.
Proops, Jz., Firma D.
Reimeringer, Gebrs., Rokin
Reishaus, O., Sparrenweg 27
Robert, Th. C, Dapperplein 46
Roever, Kröber 6. Bakels, De,

Warmoesstraat 96

195

Rossen, F. van, Heerengracht 281
Ruysendaal, Finna J., Kr. Waal 22
Schröder, W. Heerengracht 363
Schwartz & Co., Rustenburger»

straat 318
Simons, Gebrs., Kalverstraat 124
Sloot, A. J., Rozengracht 164
Smits, B. A.

Snel Jr. ,R., Nieuwe Leliestraat 118
Snel Hzn., T., Bloemgracht 6
Soest, G. van, Langestraat 25«27
Spin & Zoon, C. A., N. Z. Voor»

burgwal 287
Stadsdrukkerij, Nes 43
Steijn, C. F. van. Warmoesstraat 75
StoomdrukkeriJ «De Fakkel», v'h.

B. van Mantgem, Singel 562
StoomdrukkeriJ «De Kolk», Zee«

dijk 16
StoomdrukkeriJ «De Veldpost»,

Warmoesstraat
AmolddeVita, Beursgebouw
Straelen, A. van. Nieuwe Zijds«

kolk 19
Tak, J. C. Heerengracht 323
Tijen 6^ Zonen, G. van, N. Z.

Voorburgwal 2%
Tuijl, D. J. van
Valk, H. V. d.. Spuistraat %
Veenman 6< Co., J. C. F., Hoogte

Kadijk 87^89
Visscher, Erven T. A. D., Nes 80
Visser, J., Westerstraat 16
«Voorwaarts», Electrische Boek»

en Handelsdr., Flanciusstr. 3

194

Voskuil, Firma C. L. C, Reguliers^

breestraat 32
Vries, J. de, Haarlemmerplein 30
Vrolijk. J. R., O. Z. Voorburg»

wal 136
Waalwijk, D. A. van. Nieuwe Zijds

Voorburgwal 345, Gebouw

«Concordia»
Weenink, J. H. G., Prinsengr. 447
WiefFering Jr., H. Reguliersdwars»

straat 87
Wiersma, K. C, Prinsengracht 463
Wijchers, Wed. J. J. Leliegracht 5
Wijnperle, B., N. V. V/h., O. Z.

Achterburgwal 75
Witteboon, S., Reguliersdwars»

straat 82
Zee S. Korten, Van der, St Jan»

straat 29

ST. ANNA»PAROCHIE
Kuiken Jz., J.

ANNA PAULOWNA
Slikker Cz., C.

APELDOORN
Baars, F. V. van
Beunk, Gebrs.
Hansma, Laurens
Kroeseklaas, D. A.
Prins, W. J. K.
Romijn, P. G.
Steghgers H. Jzn., J. H.
Wekker, M. de

APPINGEDAM
Knaap, A.
Ploeg, W. V. d.

ARNHEM
Boek', Courante en Steendruk»

kerij v/h G. J. Thieme
Cocrs & Roest

Jongh's Kantoorboekhandel, De
Martens, J. L.
Mastrigt & Verhoeven, Van
Meer, A. L. v. d.
Meijer, A.
Misset, Commanditaire Vennoot*

schap Stoom» Boek» en Handels»

drukkerij Karel F.
Muinck, S. A. de
Paap S. Zoon
Piggelen 6< Heuvelink, van, Jans»

plein 51
Slot a Zoon, Firma T. E.
Swaan, W.
Wiel 6. Co., G. W. V. d.

ASSEN
Bom, H.

Gorcum 6^ Co., Van
Gratama,A.W.aM.H.
Hansma, L.
Hummelen, G. F.
Stoomdrukkerij «Floralia», Firma

W. van Gorcum

ASTEN
Berkers Verbunt

AXEL
Dieleman, F.

BAARN
Bakker, G.
Hollandia»Drukkerij
Oerlemans, A. B.

BALK
Boek», Courant» en Handelsdruk»

kerij «Balk» -
Jongh, W. H. de

BARNEVELD
Boonstra, G. W.

BEDUM
Haan, W.

BEEMSTER
Lakeman, Firma C.

BERGEN»OP»ZOOM
Harte, P.

Hasselman, Numa
Juten, Gebrs.
Kok, A. J. A. de
Verlinden, H. P. M., Muziekdr.

BERGUM
Meulen, Gebrs. van der

BEVERWIJK
Slotboom, D. S.

BILT, DE
Bodegraven, J. van

195

BODEGRAVEN
Pfauth. C H.
Sanders, T.
Wijk, C. A. van

BOKSMEER
Schoth, Firma F.

BOKSTEL
Eupen, Wilh. van

BOLSWARD
Baars, T. A. J.
Cuperus Azn., B.
Jong, P. de
Westerbaan S. Pekema

BORNE
Heise, J. C.

BOSKOOP
Boskoopsche Handelsdrukkerij

(H. Mathot)
Wiegand Bruss, M. A.

BREDA
Bogaertsi^Petit

Bredasche Boekh.v/h.Broese 6wCo.
Engelbregt. H.
Nijs*Philipsen, C. E. J.
Oirschot, J. van

Oukoop, Gebr. (P. W. v. d. Weijcr)
Turnhout 6< Co., Van
Wees, Eduard v., Muziekdrukkerij

BREUKELEN
Dijk, G. van

196

Mobach, P.

BRIELLE
Kluit, L.
Moerman, D.
Overbeeke, J. K.

BUITENPOST
IJlstra, W., Boekdrukkerij «Acht«
karspelen»

BUREN
Thijsen, D. J.

BURG (TEXEL)
Langeveld & de Rooy

BUSSUM
Faber S. Co.
Los, Firma R.
Markelbach, G. M.

COLIJNSPLAAT
Peijl, S. V. d.

DALFSEN
Eshuis S. Co.

DEDEMSVAART
Gelderman, G. J.
Meesters Jr., J.

DELFT
Brouwer & Co.
Dijk 6< Zoon. A. M., van
Doome, C. J. van

Gaade, W.

Grafc. F.

Judels Jr., B.

Koumans, P. J.

Marken's Drukkerij Vennoot*

schap, van
Meijden, C. A. v. d.
Oei Jr., J. van
Waltman Jr., J.

DELFZIJL
N. V. De Eemsbode

DEVENTER
Beitsma, F.

Boek* en Steendrukkerij «De I Jsel»
Burgh, J. J. van der
Deventer Boek* en Steendrukkerij,

vroeger J. de Lange
Hoovenaar Rutering, A. W.
Velders. H. W.
Wilterdink, D. J.

DIDAM
Staarink, H. A.

DIEREN
Opwyrda, G. G.

DIRKSLAND
Penning, A. G.

DOESBURG
Becking, H. G. J.
Derksen & Zoon, H.

Germs F. Hzn., H.

DOETINCHEM
Nederl. Drukkers* en Uitg. Mij.

C. Misset
Straten & Mooy, van
Welscher, J. S. te
Zurich, W. H.

DOKKUM
Douma, D. P.
Kamminga, J.
Schaa&ma & W. Brouwer, B.

DONGEN
Leijten, J. W.

DOORN
Ruitenbeek, B.

DORDRECHT
Brummen, D. J. van
Buul, Firma T. van
Dekkers, N. H.

Dordrechtsche Drukk. en Ui^ JVlij
Elk, D. L. van

Elk*s Drukkerij en Boekh., H. R. v.
Hoeven, A. v. d.
Koldewijn, D. a T.
Longte, J. de
Maywald, F.
Morks &, Geuze
Obreen & Co.
Reidel, D.
Zeeuw, J. de

197

DRACHTEN
Folkertsma, J.
Lavennan, J.
Plantinus, Jan,

DRIEBERGEN
Kraal, W.

DRIEBORG
Bakker Rzn., J.

DRUTEN
Drukkerij Maas^* en Waalbode
Hcereveld &. Co., J. F. van

ECHT
Griens, R.

EDAM
N.^Holl. Stoomis, Boek«, Courant^

en Handelsdrukkerij, H. Smit
Veen Kzn., K.

EINDHOVEN
Nunen S. Vervoort, Van
Pierre 6< Co., M. F. van
FierresBijsterveld, F. E., van
Strijbos^Hubers, F. J.

ELBURG
Hengeveld, A.

EMMEN
Kate, W. ten

ENKHUIZEN
Bais, F.
Egmond, A.

198

Graaf. J. W. de
Posthuma, F. J. W.

ENSCHEDÉ
Adol& &. Fennink
BUjdenstijn. B. B.
Broek a AdolE, Van den
Bronsema, Gebr.
Bruggeman, G.
Electrische drukkerij «De Samen*

werking», Spelbergsweg 2^
Hassink, Gebrs.
Loeff, M. J. van der
Rosenboom & Zoon., F.
TwentscheBoek>:enSteendrukkerij

CJ. ten Cate Bzn.)

EFE
rïooiberg, A.

ERMELOO
Kruijver, H.
Mooij, Gebrs.

FRANEKER
Bos, Gebrs.
Koksma, F.
Telenga, T.

GEERTRUIDENBERG
Vermeeren, Firma A. F.

GELDERMALSEN
Haar, H. R. ter

GENDRINGEN
Smeenk S. Bosma, Firma

GOES
Boluijt a Co.

Jonge* Verwest, Wed. S. J. de
Kleeuwens &. Zn., F., (J. Mulder)
Oosterbaan S. Ie Cointre
Ross, J. A.
Sandyck, F.
Talsma, Y.

GOOR
Boer. R. de

GORINCHEM
Andel Jzn.,FinnaA. H. van
Eek, J. M. van
Knierum, J. H.
Noorduijn 6^ Zoon. J.
Otterloo, H. O. B. van
Stoomdrukkerij v/h. T. Homeer

GORREDIJK
Kiemstra, R.
Zwaag, G. L. van der

GOUDA
Ben turn S. Zoon. J. van
Brinkman & Zoon, A.
Buuren, Nz., (S. W. van)
Edauw 6w Johannissen
Jongeneel, A.
Koch & Knuttel
Ven, J. de
Verzijl, B. A.

GRAVE
Dieren, Firma A. F. G. v.
Penders, W.

'S*GRAVENHAGE
Arps 6^ Co., W., Nobelstraat 4
Belinfante, F. J., [v'h. A. D. Schin*

kei]. Fa vilj oensgracht 17
Blommendaal, C, Z. O. Buiten*

singel 223
Boek* en Handelsdr. «Transvalia»
Burgh, J. V. d., Prinsengr. 93
Drukkerij «Humanitas»
Drukkerij Levisson, N. V., v/h.
Drukkerij «Luctor et Emergo»
Drukkerij «Trio», Nobelstraat 27
's*Gravenhaagsche Boek* en Han*

delsdrukkerij v/h. Gebrs. Guinta

d'Albani, Nieuwe Molstraat 20
Haagsche Stoom*, Boek* en Han*

delsdrukkerij
Haas, Anton de, Frederikstraat 9
Hagen, T. C. B. ten, Nobelstr. 20
Handelsdrukkerij «De Ster»
Hoekstra 6. Co., J.
Klaassen, H. H.
Laméris, F.

Landsdrukkerij, Algemeene
Langenhuysen, Gebrs. J. 6». H. v..

Kerkplein 9*10
Meulen & Co., Van der
Mortelmans, Wed. F. G.
Mouton & Co., Herderstraat 5
Nederbragt, Joh. A.
Ned. Boek* en Steendrukken) v/h.

H. L. Smits
Niezen, P.
Pigeaud S. Stein
Scherrenberg, Firma D.

199

SijthofF Jr.; A. Wagenstr. 24»28
Simons & Co., Ph.
Smulders & Co., J., Spuistraat 55
Swart a Zn.. De, Oude Molstr. 7
Wery, J. L.

ZuidxHoU. Boekif, en Handelsdr.
Wagenstraat 70

S^GRAVENZANDE
Deventer, J. v.

GROENLOO
Banning, F.

GRONINGEN
Amolli, A.
Bouwman, E. F.
Casparie, F. W.
Haan, Jan
Hazewinkel Jzn., R.
Heijningen, Bosch 6< Co., van,
Hoitsema, Gebrs. (Dr. A. S. Hoit«

sema, Dr. C. Hoitsema en Mr.

J. E. T. Hoitsema)
Hoving S. De Groof
Jacobs, B.

Kamerling, Wed. A.
Kamp, Erven B. v. d.
Oppenheim, Firma I.
Schut Azn„ H.
Ubbens Hzn., H.
Uchtman, T.
Uchtman Jr., J.
Ven, W. F. van de
Vredevoogd 6< Co., Firma
200

Waal, M. de

Weijer, Firma I. H. v. d.
Wolters, J. B.
Wolthers, L J.

GROUW
Spoel 6. Co., Van der

GULPEN
Alberts, Firma M.

HAARLEM
Alfen, H. G. van
Boekdrukkerij v/h. St Jacobs

Godshuis
Bohn, De Erven F.
Boom, J. A., Firma W, H. Woest
Qttert Zonen, P. van
Damen 6< Co.
Enschedé & Zonen, Joh.
Haarlem's Dagblad
Haarlemsche Drukkers» en Uit»

gevers*Mij. v/h. Gebrs. Nobels
Hoogkamer, W. F.
Inklaar, J.
Jansen, H. S.
Ketting, P. L. M.
Kleijnenberg, J. L. E. L.
Loosjes, De Erven
Met & Meijlink

N. V. «De N. Haarl. Courant»
Olphen 6< Co., H. A. van
Ruijgrok 6< Co.
Vemhout & Sluyters
Waard, Gebrs. de

HARDERWIJK
Schilder, E.
Wedding, Firma 1.
Wielenga, W.

HARDINGSVELD
Dekker, W. P.

HARLINGEN
Houtsma, S. W.
Wilkeshuis, C.
Zwaag 6^ Zn., F. v. d.

HEERENVEEN
Binnert— Overdiep, A.
Bokma, H.
Hepkema, J.
Schaar, F. J. v. d.

HEERLEN
Penners &. Co.

HEYTHUISEN
Beijnsberger, J.

HELDER
Boer Jr., C. de
Egner, H. J. P.
Heldersche Uitgevers Mij.
Haagen, G. v. d.
Snel, P.

HELMOND
Moorsel &. v. d. Boogaart, Van
Pellemans, Aug.

Reijdt, J. de
Reijdt— Simons, F. de
Electr. Drukkerij «Plantijn»

HENGELOO
Blenken, B. T.
Cate, F. L. ten
Klaasesz & Cie., Jhs.
Scholten, Reijmer & Aries

•S.HERTOGENBOSCH
Arkesteyn & Zn., J. J. Courant*
Boek^, Courant* en Handelsdruk^

kerij v/h. Henri Berger
Cahen, J.
Jansen, B. G.
Lutkie & Cranenburg
Poell-de Rooij, J. H.
Steures, Gebrs.
Stokvis & Zn., P.
Teulings, C. N.
Tierie*s Drukkerij en Binderij
Veerdonk 6< Zn., J. van de

HEUSDEN
Gezelle Meerburg, A.
Veerman, L. J.
Wuyster, H.

HILLEGOM
Hamberg Jz., Firma H.
Kat, J. G.
Ultee, C. J.

HILVERSUM
Blommesteyn, M.

201

Boekhandel en drukkerij «Astra»
Drukkerij en Uitgeverszaak «De
Mercuur» v/h Nonhebel. &. Co.
Hooft, A. van
Kiene, Gebr.
Kroes, Alb. H.
Reddingius, J.
Witzel. J. H.
Wolft, Gebr.

HOENDERLOO
Drukkerij van het Doorgangshuis

HOOFDDORP
Stadt, Sr., A. van de

HOOGEVEEN
Pet, C.

Slingenberg, Wed. A.
Zwiers, Jzn., E.

HOOGEZAND

Smits

HOORN
Boldingh, A. C.
Geerts 6< Kops
Houdijk, A.
Posthuma, A. Rzn.
Stumpel, H.
Vermande Zonen

HULST
Verwilghen, Gebrs.
N. V. «Zeelandia»

202

lERSEKE
Peijl, J. J. V. d.

IJMUIDEN
Sinjewel, J.

IJZENDIJKE
Bevin, Wed. L. J.

JOURE
Vries & Muurling, De

KAMPEN
Bos, J. H.

Halteren, H.Kzn., T. van
Hulst, Laur. van
Jong, C. de
Kammen, H. van
Kok, J. H.
Leene &. Co.
Zalsman, Ph.

KERKERADE
Alberts, N.

KINDERDIJK
Jong, Azn. C. de

KLUNDERT
Vries, J. de

KOLLUM
Slagter, T.

KOOG A/D ZAAN
Schenk &. Zonen, Klaas

Zaanlandsche Stoomdr., v/h. £. N.
Smit Ez. Naaml. Venn.

KOOG-ZAANDIJK
Bakker Jz., S.

KRIMPEN A/D IJSEL
Wolters, J. Ph.

KROMMENIE
Knijnenberg, A.
Preijer Jr., P.

KRUININGEN
Peijl, F. van der

LEERDAM
Haar 6<. Schuijt, Ter
Tuinen 6< Zn., C. van

LEEUWARDEN
Borgesius, J. H.
Broersma &. CoIIet
Coöperatieve Cour. en Handelsdr.
Eisma Czn., W. A.
Groot Hzn., H. G. de
Hoekstein. L. G. L.
Jongbloed Azn., C.
Koumans Smeding, Erven
Krediet. P.
Miedema & Co., N.
Miedema a Co.. Wed. J. R.
Tijssen, Leonard
Veen, Jan van der
Vlerk, C. v. d.
Vries, N. L. de

LEIDEN
Batteljee &. Terpstra
Bink, C. de
Boekhandel en drukkerij v/h. E.

J. Brul
Brussel, G. van
Buurman, H.
Duijverman, P.
Groen 6< Zoon, J. J.
Kat, Jr., W. J.
Linden, E. J. J. v. d.
Mulder, P. J.
Nifterik Hzn., L. van
Schut, Joh. T.
Sijthoff, A. W.
Taconis Sz., W. M.
Théonville, G. F.
Trap, Firma P. W. M.
IJdo, E.

LEKKERKERK
Oudsten, Gebrs. den

LEMMER
Koopman, W. A. F.
WÜder, H.

LIENDEN
Mil, J. C. van

LISSE
Taconis Szn., W. M.

LOCHEM
Lochemsche Cour. en Handelsdr.

203

MAASSLUIS
Endt &. Zn., J. v. d.
Govers, N. J.
Hucht, J. P. van der
Lintjes, W. P.
Maassluissche Boeku en Handels*

drukkerij

MAASTRICHT
Amolts & Cie.
Boosten & Stols
Elissen, J. H.
Leiter^Nypels
Schols, Victor
Simais— de Groot
Weijerhorst, Firma

MEDEMBLIK
Idema, K. H.

MEERSSEN
Maenen— Vaessens, J. H.

MEPPEL
Baumann, J. B.
Boom &. Zn., J. A.
Brink, B. ten

MIDDELBURG
AltorfFer, J. C. 6. W.
Auër 6< Zn., U. F.
Benthem & Jutting, C. H. J. van
Geulen, Firma J. J.
Kröber Jr., D. G.
Littooij Azn., A. D.

204

Smits, R. M.
Straaten, Gebrs. van
Wijtman, P. G.
Zeeuw, M. S. de

MIDDELHARNIS
Flakkeesche Boekdrukkerij, enz.

MIJDRECHT
Verweij, Johs.

MOLENAARSGRAAF
Essen Mzn., P., van

MONNIKENDAM
Groene woud, J.

MUSSELKANAAL
Koster, Erven H. H.

NAALDWIJK
Bergen 6< Co., E. van

NAARDEN
Gooische Snelpersdrukkerij

NEEDE
Gantvoort, D.

NEERBOSCH
Neerbosch' Boekhandel

NIEUWE NIEDORP
Groot, Gebrs.

NIEUWE PEKELA
Dijken, H. van

NIJKERK
Callenbach, C. C.
Ramshorst, J. van

NIJMEGEN
Drukkerij «De Phocnix»
EekhofF a Zn., J. H.
Geurts, P. A.
Graaf Azn., B. de
Hooijdonk, A. T. van
Maatsch. De Gelderlander
Mac Donald, F. E.
Robijns 6^ Co.
Thieme» G. J.
Tiemesen— Verkuyl
Vieweg 6< Zn.» C. A.

NIJVERDAL
Nijverdalsche Snelpersdrukkerij

NOORDSCHARWOUDE
Keizer, J. H.

NOORDWIJKpBINNEN
Dorsman, A.
Smits, Hendrik

NUMANSDORP
't Hooft Jzn., D.

OLDENZAAL
Banning, F.
Bruggeman, C.
Verhaag, J.

OOLTGENSPLAAT
Breur & Zonen, M.

OOSTBURG
Bronswijk, Firma A. J.
Pauw, A. de

OOSTERBEEK
Ham, J. D.
Jonge Mzn., W. de

OOSTERHOUT
Aa &. Zonen, H. C. van der
Helvert*v. d. Bom, J. M. van
Oosterhoutsche Courant en Han*

delsdrukkerij

OOSTERWOLDE
Popping, J. H.

OOSTWOLDE
Koning Gzn., Z. J.

OOSTZAAN
Wijk a Smit. Van

OS
Acket, J. A.

OUD.BEIERLAND
Hoogwerf Azn., W.
Witte, M. J.

OUDENBOSCH
Ditvoorst, J. F. X.
Hopstake, M.

OUDE».PEKELA
Mulder Azn., T.

205

OUDEWATER
Rahms, E. C.
Verhoef, H. T.

PURMEREND
Honijk, J. G.
Schuytemaker, J. D.
Steensma, K.

PUTTEN
Handelsdrukkerij «De Veluwe»

RENEN
Waiboer, C.

RIJP, DE
Raven, J. W. van

RILLAND.BATH
Boven (x Co., Van

ROELOFARENDSVEEN
Jong, J. de

ROERMOND
Roermondsche Stoomdrukkerij
Romen & Zonen, J. J.
Timmermans, Henri
Veith, Herman
Waterreus, M.

ROTTERDAM
Arps S< Zoon, B., Groote Markt 12
Bekink Jzn., G., Aelbrechtstr. 61
Belle, Firma G. W. van
Benedictus, Firma Wed. S., Zuid*

blaak 82

206

Biene, George W. van. Gedempte

Binnenrotte
Bieshaar & Zoon
Blazer a Metz, D.
Blitz a Co.
Blonk, Wilh. L.
Boer &. Co., De, Houttuin 41
Bont &. Zn., E. de, Leuvehaven 4
Borgh. E. P.
Bronkhorst & Schaap
Brouwer &. Co., D., Oppert 36
Bück & Elze
Courant en Handelsdrukkerij «De

Maasbode»
Drukkerij «Morris»
Ende, P. F. van den
Faber, A.

Geleijns, C, Wijnbrugstraat 13
Grand Jr., J. H. la
Haagens, Gebrs., Keizerstraat 25
Hartog Jr., C.
Hofmans, H. A.
Hofwegen &. Genneken, Van
Hollaar, Com.

Hooft, G. B. 't. Haringvliet 55
Hosman, G. J.
Houtman, H. A. J.
Immig&Zn.,Coms., N. Haven 3^5
Jong, J. de, Wijnstraat 34
Korpel, J., Electr. drukkerij «Het

Oosten», Admiraliteitstr. 13*15
Kriens, J. L.
Leeflang, L.
Linden, J. H. van der
Luigies, N. H.

Masereeuw &. Bouten, Gedempte

Binnenrotte 50
Miechelsen, L. Hillelaan 18
Moonen S< van Pelt
Moret, Frans
Mostert & Zn., Stelanus, Nieuwe

Haven 155
Murk, K.

Nijgh & Van Ditmar
Poot, Gebrs., Oppert 110
Rotterdams Nieuwsblad
Rotterdamsche Boek^ en Kunst»

drukkerij
Schollaardt, Gebrs., Wijnhaven 57
Schusler, C.
Sijn S. Zn., D. v., Gedempte Bier»!

haven 27
SijthofF,C., Schiedamsche Singel 24
Strömberg 6c Co.
Tuizing, Gebrs. Toerijstuin 12
Vliet, J. C. van

Vries Dzn., T. de. Hoogstraat 246
Vürtheim 6^ Zn., J., Stoomdr.,

Linker Rottekade 72
Waesberge &. Zn., Wed. G. van,

Reederijstuin 5*11
Weeme, A. ter, Openrijstuin 16
Wit, K. de. Admiraliteitstraat 4
Wijt a Zonen, M.
Zwager *s Boekhandel

ROZENDAAL
Helvert^Weijermans, E. H. B. v.
Leeuwen, M. D. v.
Polls«Suykerbuyk, J. v.

SAPPEMEER
Borgesius, T.J.
Klein, D.

SAS.VAN*GENT
Verhaak, Ch.

SCHAGEN
Burger, C.
Trapman, P.

SCHAGERBRUG
Leverink, J. van

SCHEEMDA
Wind, B.

SCHEVENINGEN
Edauw & Johannissen
Hoeven, H. H. v. d.
Jansen, Firma C.
Koek, D.

SCHIEDAM
Drukkerij «De Eendracht», West

Frankenlaan 14.
Hulsman, J. B. C.
Noortwijk, Gebrs. van
Reterink, W. H.
Roelants, H. A. M.
Roelants, H. J. C.
Water Hzn., J. v. d.

SCHIPLUIDEN
Vermeer, L.

207

SCHOONHOVEN
Nootcn, S. aW.N.v.

SITTARD
Alberts, J. K.
Claessens, Bern.
Tholen, Gérard
Vroemen^Bormans, J. H.

SLIEDRECHT
Luijt, Gebrs
Wijngaarden, A. v.

SLUIS
Osse waarde, J. J.

SNEEK
Boer Szn., C. de
Boschma, L.
Brandenburgh, H.
Drijfhout, E. J.
Druten, J. F. van
Falkena Mzn., B.
Flach, A.
Osinga, A. J.

Stoomdrukkerij «De Motor»
Vries, J. G. de

Wiarda, J. J., Kruizebroederstraat
Wiersma, A. J.

SOMMELSDIJK
Boekhoven, W.

SPANBROEK
Taconis, M.

208

STADSKANAAL
Eerelman, J.

STEENBERGEN
Nijssen, Gebrs.
Vermeulen, P. A.

STEENWIJK
Bijkerk, R. H.
Hovens Gréve, G.
Smit, A.

STEIL, BIJ TEGELEN
Drukkerij van het Missiehuis

TERNEUZEN
Jonge, M. de
Littooij Azn., D. H.
Sande, P. J. van der

THORN
Tonnaer, Firma Hub.

TIEL
Campagne, Gebr.
Izaks, A. J.
Loon, A. van
Mijs, D.

TILBURG
Arts, Ant.
Bergmans, A.
Bergmans, W.
Byvoet Mutsaers 6w Zn.
Duzée, Louis

Gianotten, H.
Jongens Weeshuis, R. K.
Loven 6^ Co., F.
Luyten, N.

Scholberg:sde Reydt, A.
Smits, Jean
Wcijers 6^ Co.

TOLEN
Pot, J. M. C.

UDEN
Heijden 6^ Van Dijk, Van der

UITGEEST
Klomp, G.

UITHOORN
Lodewegen S. Van der Neut

UTRECHT
Abels, W. Anton
Alt. P.

Boekhoven, J. van
Boer, P. den
Bokma Hzn., J.
Bosch 6w Zn., Firma L. E.
Ditmar, Firma F. B. van
Drukkerij «Het Centrum»
Druten, J. van, Stoomdrukkerij

«De Industrie»
Groot. D. W. G.
Kemink 6^ Zn.
Liefde. Joh. de
Masselink. L., Kwartelstr. 35 en 41

Mossel. A.

N. V., Snoek*s Stoomdrukkerij

Weijer. P. W. v. d.

VALKENBERG
CroUa^Falise, Jos.

VALKENSWAARD
Berkers, Gebrs.

VARSSEVELD
Straten &. Mooy, Firma van

VEGHEL
Goede<ie Greef, W. P. I. de
Stoomdrukkerij «Futura», (Fr. de

Goede)
Wiesell, I. J.

VEENDAM
Bakker, E. J.

Lange &. Van Duysen, De
Mulder, E. E. A.

VELP
Bouvet, L.
Smits, F. B.

VELSEN
Nauta, J. P.

VEENENDAAL
Harde veld Cz.. Jac. v.

VENLO
Bontamps. Wed. H.

209

Sloot. W. Van der
Uyttenbroeck. Wed. H. H.
Venloosche Boekdrukkerij voorh.
de Schartz 6^ van Grinsen, N. V.

VENRAAI
MunckhofF:»Sassen, Van den

VIANEN
Vianensche Boek* en Courantdr.

VLAARDINGEN
Dorsman &. Odé
Meyden, A. v. d.

VLISSINGEN
Geelhoed, M.
Stuart. J. M.
Velde Jr., F. v. d.
Vey Mestdagh, C, N. J. de

VOORBURG
Lokker, J.

VUCHT
Krijnen, Jos M.

WAALWIJK
Baijens, P. C.
Breuer. Firma
Tielen, Antoon

Veenman, H.
Wigman, B.

WATERGRAAFSMEER
Kuppers, C. P.

WEERT
Smeets, Emm.

WEESP
Houten &. Zoon, C. J. van
Weesper, Boekhandel en Stoomt

drukkerij v.h. P. P. Kool. N. V.
Posthuma, G.

WESTZAAN
Bakker, J.
Dijk a Allan, Van
Jong, Gebrs. de
Molenaar, J.

WIERINGEN
Bosker, O. J.

WIJHE
Dillen, J. C. van
Sieswerda, S.

WIJK*BIJ.DUURSTEDE
Sieswerda, Sj. J.
Vonk, C.

WAGENINGEN
Drukkerij «Vada»
Stads^Boek? en Courantdrukkerij

210

WILDERVANK
Halteren, H. K. van
Halteren, T. van

WINSCHOTEN
Boekdrukkerij «Oldambt»
Veen. J. D. v. d.
Verver & Co., E.
Zuikerberg, B. M.

WINSUM
Mekel. J. C.

WINTERSWIJK
Boer» Gebrs. De
Hartog, G.

WISSEKERKE
Marcusse, M. H.

WOENSEL
HoofF Sengers, H. van

WOERDEN
Kraaijenbrink, Firma D.

WOLVEGA
Taconis, G.

WORKUM
Brandenburgh, Firma Simon
Brandenburgh &. Zn.. Firma H.

WORMERVEER
Dekker Jz., Firma F.
Gorter Jr., D.
Meijer Dzn., G.
Ramshorst, Wed J. van

ZAANDAM
Bakker 6^ Zonen., Firma

Blees Gzn., K.
Bolding, D.
Huig, C.
Leeuwerik, Jb.
Pel, Com.
Santé, M. van
Sombeek,Wed. F. N.
Stuurman, A.

ZAANDIJK
Heijnis Tzn., J.
Out Fzn., F. J.

ZALT*BOMMEL
Drukkerij d. Bommelsche Courant
Garde 6. Co., H. J. van de
Fekelharing, J.

ZANDFOORT
Drukkerij «Linnaeus»

ZANDVOORT
Zandvoortsche Boek« en Handelss»
drukkerij

ZEIST
Avis Jzn., C.
Steenbergen, L.
Vonk & Co.

ZEVENBERGEN
Greven, Am. M.
Sneep & Maris
Stoomdr. «*t Slot Loevestein»

ZIERIKZEE
Mooij &. Mommaas, De

211

N. V. Stoomdrukkerij v.h. onder
de finna Lakenman &. Ochtman.
Ochtman. R. W. J.

ZUIDDORPE
Moerdijk, A.

ZUIDLAREN
Hertz S< Co., J. K.

ZUTFEN
Barneveld, G. W. van
Cate &. Zn., Firma Fr. ten
Spruijt S. Co., Firma J.
Thieme a Cie., W. J.
Wansleven, W. C.
Wansleven 6< Zn., Firma J. H. A.

Willemsen, Q. B.
Berg. T.
Burgers, H. D.

ZWARTSLUIS
Kuiper, H. J.

ZWOLLE
Heuvel, H. ten
Rivière &. Voorhoeve, La,
Thomas«^»Kempis«drukkerij , (J .

M. W. Waanders)
Tijl, de Erven J. J.
Tjeenk Willink, W. E. J.
Tulp, Firma H.
Vellinga Wzn., J.

Oost^Indië

BATAVIA
Albrecht a Co.
Belkum & Co., A. M. van
Boekhandel Visser & Co.
Dorp S. Co., H. M. van
Jap Goan Ho
Javasche Boekhandel
KolfF a Co., G.
Landsdrukkerij
Smits, F. B.

CHERIBON
Bisschop, A.
Boer, J. D. de

212

DELl
Deli Courant

DJOKDJAKARTA
N. V. v.h. Buning, H.

MAKASSAR
N. V. Handelsdrukkerij en Kan»
toorhandel «Celebes»

FADANG
Winkel*Mij. v/h. F. Baumer 6< Co.

SAMARANG
Bisschop, A.

Dorp 6< Co., G. C. T. van
Masman &. Stroink
Samarang^drukkerij en Boekhand.

SOERABAIJA
Boek' en Handelsdr. v/h. Thies &

Umbgrove, N. V.
Donker & Co., Gebr.
Gimberg, Gebr.
Ingen, H. van
Mij. v/h. E. Fuhri a Co.

Matzen Sand & Co.
Nijland. J. M. Ch.

SOERAKARTA
Vogel, van der Heijde & Co.

TEGAL
Boer, J. D. de

WELTEVREDEN
Boekhandel Visser & Co.

West^slndië

CURAgAO
Meijer, C. D.

PARAMARIBO
Libertador Ellis, T.
Oliviera, J. H.

■-^ •,

.(^^ '?"

ï4 i^W

^^*^i^^

213

INHOUDSOPGAVE

Een woord vooraf Bldz.

Amerikaansch zetwerk, door S. H. de Roos, met 38

illustratiën ........ 1

Het lezen van drukproeven, door Com. J. E. Bosmans,

met 4 illustratiën ....... 49

Emil Julius Genzsch, door Friedrich Bauer, met 19 illus:

stratiën ......... 73

De herleving der boekkunst in Engeland. I. William

Morris, door R. W. P. de Vries Jr, met 15 illustratiën. 95

Iets over Spitzertypie, door B. Modderman, met 4 illu^»

stratiën 131

Literatuur«:o verzicht, door J. W. Enschedé, met 5 illu^

stratiën 139

Lijst van boekdrukkerijen 191

Advertentie afdeeling Aanhangsel

É .

-A- -^

e drukvan ditboekisvoltooid

den twintigsten Juli 1907;het

werd gedrukt op de persen

van IPENBUUR & VAN

SELDAM te Amsterdam; de

boekü en bandversiering is

van de hand van S. H. DE ROOS, terwijl

de voor den druk benoodigde materialen

geleverd werden door: VAN GELDER

ZONEN, Amsterdam, voor het papier;

GENZSCH UND HEYSE, Hamburg,

voor de letter; BEIT 6. Co., Hamburg, voor

de drukinkt; DIRK SCHNABEL en

EILERS a WOLF, beiden te Amsterdam,

voordeclichés.ELlAS P.VAN BOMMEL,

Amsterdam, vervaardigde het bindwerk.

IMMER STREVEND

ADVERTENTIE
AFDEELING

GEBR. BREHMER

MACHINEFABRIEK — LEIPZIG PLAGWITZ

bouwen als specialiteit in erkend beste en soliedste uitvoering

! DRAAD- en GAREN HECHTMACHINES

VOOR ALLE SOORTEN BOEKEN EN BROCHURES

KARTON HECHTMACHINES

VOUWMACHINES VOOR BOEK- EN COURANTWERK

[ IN 70 VERSCHILLENDE UITVOERtNQEN

COMPLETE IKIUCHTINaEN TOT VERVAARDICINC VIN CARTONNACES

, D LAATSTE HOOQE ONDERSCHEIDINGEN: □

Parijs 1900 Grand Prix en Gouden MedalUe.

Luik 1905 Keulen 1905 Plauen I.V. 1905 Ca5sel1905 Tnslt1905

aoodta IICMIK Omato ünlalllc OoMei HcMJIle OondcB Mciallk Condco Hïdillk

Milaan 1906 Grand Prix

1 LETTERGIETERIJ TmSTERDAlH [

^"^"^yOORHEmTEnERODET

®j ■ BILDERDIJKSTRAAT 163-5 • j fin
\ AMSTERDAM ^Sf

l TckpHion Inicrc N( SIS Telttru-wlm Lellerjlelcm |

I GENERAAL AGENTSCHAPPEN: - f

j Machinefabriek „Augsburo" te Augsburg; Karl Krause,
i A. HOOENFORST en Gebr. Brehmer te Leipzig; Etablisse-
j ments H. Jullien te Brussel; Waite <S Saville te Otley i
l In onze tentoonstellingzaai meteene oppervJakte van 200M*. zijn ;
I tal van werktuigen voor de grafische vakken in werking te zien ;

t <if Dagelijks geopend. Toegang vrij. ^ !

life gjl

Actieagesellschaft für
ScbriftgieBerei and Maschiaenbau

Offenbach a. M.

Vdlsganwoordifcr; A. J. SUgef, AUSteTdail, [ I ! Oeldcnchekad».

Boekdruk^Snelpersen

Smoutwerk-Snelpersen, Cylinder-Trapmachines,

Degeldrukpersen, Bostonpersen en Apparaten voor

Correctie-Afdrukken.

Moderoe Letters

Randen, Vignetten, Messinglijnen, Boekdrukkerij-
Inventarissen steeds op Magazijn. .

QHuUelijke Beuiia^^aorwurdn. Hoojrc Rcdidk bij <OBlsnTc Beuling.

LETTERGIETERIJ AMSTERDAM

VOORHEEN N. TETTERODE

163-165 BILDERDIJKSTRAAT AMSTERDAM

Vraagt onze speciale letterproeven van :

MODERNE ELSEVIER CHELTENHAM

BREEDE HALFVETTE ANTIEKE
KLOOSTERSCHRIFT, COLUMBI A

D ROMAANSCH a

MODERNE ORNAMENTEN EN VERSIERINGEN

ENZ. ENZ.

Ooze naar de laatste eischen dei techniek geheel nieuw ingerichte,

electrisch gedreven

LETTERGIETERIJ

met 40 compleet gietmachines is in staat groote opdrachten op boek-
en fantaisie-letter in korten tijd, tegen billijke prijzen te leveren

GENZSCH&HEYSE

OPOERICHT '^M JÊ JUKW^ Wïï^9^^ TEL.-ADR.Z

Lettergieterij

Paris 1900: Goud. Medaille
St. Louis É904: Grand Prix

Gezet met «BavaiiaiCursiw (Nonnallinie)

G«et met «GTaiiosa» (Normallinie)

L^Merit^cA^ ji>ft, '/é^S%S

e<^z^.

.-^^e- f^.jxjccc^cf^ia^t^a'

K^yi!^^C<z^?t^,^^/ii^^Ü ^S<^<J2^:^i?i^ea^

'M^a^^t-

^^e^^ ^St?,C^€?^ x^ycc^ ^^^^s/^e^tö .€^ ytAOOtyt^a^ï^

Gezet met «Schreibschrift Lithograph« (Normallinie)

Gezet met >Nordische Antiquac (Nonnalliiiie)

een praktiscf) Boek-

örUkkCr mo^t acbtcrbüjocn, i
zid) Öe groote oooröeclen oan onze

|Unir)erfal-£etterUjn|

! (Deutfcbe normaUmic) ten nutte te maken! 1

Dan De oeie ooordeelen Öe^er tecf)nisd)e nieunigtjeiD

noemen tnij be uoigenbe:

l.flKe (cttersoorten op eoengroot corps staan

precies met elkaar in tie lijn.
2. £ettersoorten op oersd)tllenli corps kunnen boor

onberleggen met sgstematisd) materiaal in be

lijn gebradjt morben.
S.fllle letfersoorten kunnen boor sQStematisit)

materiaal met De tmeepuntsbaarlijn in be lijn

flebractjt morben.
4. De tmeepuntsl^aarlijn biebt ben boekbruhker f^et

eenooubigste en betroumbaarsle controlemibbel

tot onberjoek ber letterlijn.

öenzsd) & ^cgsc in Qamburg

Alleen - üertcgeniDOortiiger DOor Qollanö:
Qenk Oosterink • flmf)cm, Bouleoarö 20J

Gezet met «HambutgeT Dmcltschrifti en sMignon< Randen*

Gezet met xGrauschiilt Albingia« (Normallini«)

GERHARD LOEBER

• AMSTERDAM : GRONINGEN : •

BQGKBIQDG^

ÏIBRIEJ^^Umcri-STEIl--
PCLBAnDErivöSEESHflTiEL
: BRO'CHEER

:inRicHTinG

PflRTICUUER

: BinLVCRK :

GEBEnKBOEKEn

:Enz^E:nz:

IG.005TeNBR0E^enZ00N|

IPENBUUR & VAN SELDAM

Uitgeveis

AMSTERDAM

OJtmiifrrt fitjs.

Illu»

c uil „De Boekletter in NedeiluDd"

MEDEDEELINGEN OVER BOEKKUNST :

I. DE BOEKLETTER IN NEDERLAND DOOR J. W. ENSCHEDÉ

II. DE GRASSETLETTER DOOR J. W. ENSCHEDÉ

^S^f^t^^'i'CMPf^, K^€l'Pt4^€K^i4^ /S^C^^.

r*M^^»^

tc*^ cuz

te-TA

iS>a:c^/j^

iU€^^ C-^t'

(:yCr€Y^^^^^^ ^^?^'^l^/'^^/^

//f/ f€^eyx-e-Ai' r^^i- e/c/t, /'//'x.€}^/i-c/t:t/tiZine€'^*i- ^f-^t^Y t*€€f't' e/e-xe- ^fc/i-tt/y-
fr*nei't-f4/Y ' // xrtr /'/f//e /i, f/rr-/c/cxt!!-J^t<^n'C^ii-e-a^t*i^t^^*iJ/^uoot- cft^*^

'jeéonaen exempCaren z^ijn noq (Verffri/aoaar

t^^W:^W^W^W^^W:^^^^S^B^A

AM f

,•^1

a$iiïii'j^iC-jMiC^Cj^cmi:io^,c^i$-S.

[L KRAUSE

LEIPZIG EI

VERVAARDIGT SEDERT 1855

lUKKERIJMACHINES

.LE EN -VERTEGENWOORDIGING
}OR NEDERLAND EN KOLONIËN

ÏIETERIJ „AMSTERDAM"

VOORHEEN N. TETTERODE

>AM BILDERDIJKSTRAAT 163-165

u.-Kwt.vLjÊ,n^xjPKrcpcrtrK,vjbw^re:

BEIT & C2

BOEK- & STEENDRUK! NKTEN

ROLLENSPECIE
BRONZEN

GROOTSTE VOORRAAD IN NEDERLAND
PRIJSCOURANTEN EN DRUKPROEVEN GRATIS EN FRANCO

STOOM ROLLENGJETERJJ

PRIMA SPECIE

JAARABONNEMENTEN

NIEUWE ROLLEN WORDEN KOSTELOOS GEGOTEN.

:irBOTwy.i.i <u.u.LJ.f-«i-i .v.in .m\^i .w^a.ff-i .wr.ri «-.jm ^wj\i niJ^;^ƒ^.-nBr•EF^^^^f

-XTVj-vw-vuinpjami .Kin-nt^-n

SIMPLEXDRUK NAAR EENE PHOTHOGRAPHISCHE OPNAME
Vervaardigd in dcAteliersderN.V.Chemigraphische Kunstinrichting Polygraph, Haarlem

I MAATSCHAPPIJ VOOR BOEKDRUKKERIJINDUSTRIE |

0) AMSTERDAM — TELEFOON No. 7467 M

® DE „TYPOGRAPH" »

*) REGEL-, ZET- EN GIETMACHINE S

^ is niet alleen de goedkoopste, doch !«

Ml tevens de beste en snelste t9

I ZETMACHINE |

fi^ ter wereld. ]|fe

Deze eenvoudige, niel-gecompliceerde, ï^

machine is niet alleen voor courant- iM

werk, doch ook voor het beste boek- A

werk, staat- en tat>elwerk geschikt. ^S

De Exploitatiekosten zijn zeer gering, M

de Rentabiliteit is derhalve buitenge- f&

woon gunstig. ^^!

Wij zijn Oeieraol- Verlegen WMirdigera der j^

„Typograph "-fabriek voor Nederland \9

en Koloniën. \Jk

AGENTUREN Uitgebreid Magazijn van Machines, |^

van de voornaamste fabrieken Hulpmiddelen, Inkten, Letters, j^^

van Machines, Gereedschappen Ornamenlen enz. *9

en Materialen voor de papier- Importeurs van de nieuwste arti- (^

verwerkende industrie. kelen voor het grafisch bedrijf. j|k

^ + TECHNISCH INSTALLATIE-BUREAU * ®

$ VOOR BOEKEN STEENDRUKKERIJEN.BOEKBINDERIJEN, s|

gj CARTONNAOEFABRIEKEN ENZ. ENZ. S

(T Valikundlge levering van geJicele Inrichtingen In den kortst nogelliken tijd. Ql

DRUKINKTPABRIBK

OTTO BAER

RADEBEUL - DRESDEN

ZWARTE EN GEKLEURDE

BOEK- EN STEENDRUKINKTEN

LICHTDRUKINKTEN
BLIKDRUKINKTEN ETC.

VERNISKOKERM • ROLLENSPECIE • ROETBRANDERM

SPECIALITEIT
Zwarte saeldrogende Inkten

• voor boek- en steendruk ■

Vertegenwoordiger voor Nederland

JULIUS GIPSEL Karolingerstr. 108 DUSSELDORF
•i< en HENK OOSTERINK Boulevard ARNHEM >b

t.':9iif3,!.jiK:siiKm3CKS»KmeG&<.^.^iS!ii |ni|

Berger & Wirth

DRUKINKT FABRIEKEN

LEIPZIG

FILIALEN: BERLIJN, BARMEN, BUDAPEST,
:-: FLORENCE, LONDEN, NEW YORK, PARIJS, :-:

SINT PETERSBURG

Drukinkten voor alle grafische technieken
RoUenspecie „Victoria'' en „Bianca' in
kubusvorm^ lichtdruk en tropenroUenspecie

NOUYEAITTKS

VICTORIA BRONSVERF (voorkomt het lastige bronzen)

PLATIN DEKVERF (lichte kleuren op donkeren grond)

METATONINKT (verbeterde duplex inkt)

RELIEFDRUKINKT

VISCOSINE

Mengtinctuur PERFEKTINE (onontbeerlijk voor chro-

modruk) : — :

VERTEGENWOORDIGER VOOR HOLLAND

FRANZ GOERZ ROTTERDAM

ELECTRO MOTOREN

i&ui

^}€

TIK

mi
:^i; TIK

TIK

MACHINES VOOR DE GRAFISCHE VAKKEN

gedreven door afzonderlijke electrO' motoren, hebben niet alleen grooter prcdnctie- ver-
mogen dan waaneer lU door gai of stoom gedreven worden, doch de aldue toegepaste
:: electriache beweegkracbt I» buitendien aaniIcnIUk goedkooper dan ledere andere ::

GEEN VERBRUIK WANNEER DE PERS STILSTAAT

r nitvoerlge proapeetl en prUaopgave van eiectriscbe bewcEgkracht ei

GROENEVELD, RUEMPOL & C2

Electrotectanlach

Nieuwe Zijds Voorburgwal No ga, Amsterdam

: VELDRUM Telefoonnummer 4837

1 6. 5CHECTER & 6IE5ECKE, CEIPZI6

Cettergieterij

6eheele garnituren titel- en tweekleuren letters en initialen

Eene uitgebreide I?euze smoutletter voor alle soorten van smoutweri?

Artistiek geteekende letters

nauwl?eurige afwerl?ing

Biljetletters

Randen en sieraad in hout en galvano voor moderne biljetten

=($£

Roperen letters

en ornamenten om te drukken en hoog te drukken, tevens

voor boekbinders

Roperen lijnen en ornacDenten

Cijnen, welke te combineeren zijn in iedere gewenschte grootte
Cirkels en koperen platen voor ondergronddruk

materiaal om te ponsen

om te gelijl?ertijd te drul?i?en, te 'ponsen, te kerven, te groeven en uit te

snijden op de Phönix degeldrul?pers

Wereldtentoonstelling te Parijs 1900: „örand prix"

Vertegenwoordiger voor nederland en Koloniën:

Joseph Reller, Amsterdam, keizersgracht 174

).G-SCHELTER & GIESECKE • LEIPZIG

.Sdielter romein en cursief

Fontaynes aöresboek voor Nederlandsdie en Duitsdie
öen Franschen boekhanöel boeken. Fransdie Romans

Kaarten en platen Zilveren medaille

Luxeartikelen Jongfiolland

'U'a-pt^

tt'

r/^

Sdirijfletters Fee en Fata Morgana

Z^a^j^/io-^^i^e^^

Fafner-Qrotesk

Nederlandsche prachtwerken

Bent Nieuwe Akademie

Duitsche Romans

VERTEGENWOORDIGER VOOR NEDERLAND EN KOLONIËN:

m 3OSEPH KELLER • AMSTERDAM m

KEIZERSGRACHT 174 fssrk es^ï TELEPHOONNUMMER 8129

voor olie soorten reliefdruh
[ voor boelïbanden, enz. o messen voor ults

Vertegenwoordiger voor flederland en Rolonién:

J05EPH RECCER, fimSTERDfltTl

Keizersgracht 174

3. Q. SCHELTER & OIESECKC, LEIPZIG

^ ^ MACHINEFABRIEK ^y

Eén- en tweetoeren snelpersen „WinÖsbraut"
Eentoeren snelpersen

in 4 versdiillenbe formaten voor courant-, boek- en smoutwerk.
Leveren tot 2200 druks per uur.

Door eigen on2>ep/inding in onze Snikkerij en door Me van ervaren vaki innen
is het ons gelukt, be bouw öezer moöeme machines tot in be kleinste biizunSer-

lieden „up to date" te maken

Deze persen kenmerken zi<h bijzonder door hun Sterken bouw, hun groote

snelheid, onovertrolfen in kt verwrijving en zuiver register, waaraan ziih arbeid

sparende onderdeelen aansluiten

Vertegenwooröiger voor Nederland en Koloniën:

3oseph Keiler, Amsterdam, Keizersgracht m

^vN// ]. o. Sdselter D Oleseche, Ceipsig Vv^^"
Degelöruhpers „pbönlx"

met cyllnOer Inktwerk In 9 versdiHIenDe formaten
voor Meuren- en banDelswerk,
o alsmeDe voor boogbrutt d

=^= Wii lever&en tot beOen circa 6000 stuhs ^=^=

Pbönix Pers n

stereotypie inricbtingen

leverden wl) over &e 500 stuhe

Veiligbeidsimen

voor personen en goederen m Ongeveer 1950 geleverO

l^etels om rollen te gieten
Cransmissies n Cransportwagens

Vertegenwoorbiger voor Deöerlanb en koloniën:
^osepb Reller, AmsterDom, Reisersgracbt 174

ZS®3!>SSra;^IE^S+2SSKlC^S^Z<®3R^S:n£>®l!^>3

aniBa 1. 6. Scbeltec o Ciesedie • CelpslQ attaat

>tln

ma
hap

nernii
npellr

dilnei

■ en •
ramer
tmadi
tbebrl

l}3ei

voor ï

J. O. SCHELTER Si GIESECKE, LEIPZIO

^^M

liappen

en letters

/ Gereedschappen ^

Alle gereedsdiappen voor het zetten en het drukkei
Galeien, zethaken, zetlijnen, eisten, tangetjes, borstel
D aanlegspel&en, kooien, han&rollen, c

buig- en snijmadiines voor interlinies, toestelmesje;
o enz. enz. enz. i

Vertegenwoordiger voor DederlanÖ en Koloniën:

3oseph Keiler, Amsterdam, Keizersgradit 174

B-IASPIBOMMEL'
BOEKBINDER

KERK5TRAAT5!)
AMSTERDAM

PH. SIMONS & C2

GROOTHANDEL IN PAPIER

'S GRAVENHAGE

Amsterdamsche Veerkade 10-16. — Telefoon 990

ROTTERDAM
Gedempte Botersloot 7
Telefoon 2304

AMSTERDAM

(Monsterkamer)

N.Z. Voorburgwal 373

Telefoon 3745

ORDINAIRE EN FIJNE PAPIEREN

IN DIVERSE GENRES.

Houtvrije Druk- en Schrijfpapieren.
POSTPAPIEREN.

lUnstratie-, Knnstdnik- en Chromopapieren.

PAPIEREN VOOR AUTOTYPIE,

LITHOGRAFIE, ZINCOGRAFIE.

ROMANPAPIEREN.

WITTE EN GEKLEURDE CARTONS.

GROOTE SORTEERING IN MODERNE OMSLAGPAPIEREN

-•^

: ac

< i^iOriIANDEL IN PAPIER

\'^<;r.\VENHAGE

A • o -v Vecri. !ltï 10-16. — Telefoon 990

!" • 1 . • ^'lOot 7 (Monsterkamer)

: .04 N. Z* Voorburgwal 373
Telefoon 3745

0U\ :- , EN FIJN!: PAPi^ \UiN
H) . ■: Dn;k- tti Sciirijfpapitren.

■itie-.l ."- !. •'.A'CnC!'!-.».'. Ij--!,' ;ïi»'t.

! ; i" '.vAi-ii:, '.M <m;ra("'!:.

•. .:. :.\ ;: .; !■• ...■ CW'iONS.

HELIOTINT
VON MEISENBACH RIFFARTH & CO., BERLIN-SCHÖNEBERG.

N
Q

<
a

h
en

P. VAN DIJK

WARMOESSTRAAT 155 + AMSTERDAM

D Magazijn van Boekdrukkerijbenoodigdheden d

Inrichting tot levering van complete

Boekdrukkerijen, Steendrukkerijen, Boekbinderijen

OPGERICHT 1873

>»

TELEFOON INTERCOMMUNAAL

2279

D VERTEGENWOORDIGER o. a. VAN D

Ch. Lorilleux & ClE., Paris, DRUKINKTEN

„ .. ... MACHINES VOOR PAPIER EN

Ch. MANSFELD. Le,pz.g, cARTONBEWERKINfl ^

Qebr. Brehmer, , HECHT- EN VOUWMACHINES

Marinoni & ClE, Parijs, SNELPERSEN ^^

Klein Forst & Bohn, Nachf. i

Maschinenfabr. Johannisberg,|

C. A. LiNDQENS, Cöln, ROLLENSPECIE

o e I HOUTEN LETTER EN LET-

ROMAN SCHERER, Luzern, teRKASTEN

F. M. Weiler's Liberty DEGELDRUKPERSEN

Works, Berlin,

PRIJSCOURANTEN EN LETTERPROEVEN
a OP AANVRAAG FRANCO d

;%i<:^scrii<;^f^:^i^;^ic^i^;^i^;^i^Ki<

o ■■CSCO" o '

A. PALM & ZONEN

AMSTERDAM

MACHINALE- EN GESCHEPTE
PAPIEREN

: V,,.,*»**" I

w3fe«fc^4ï»ïSKi:B^s^

^^^mm^Êmm^mt^m^mmÊ^m^M

REPRODUCTIB

NAAR EEN

TEEKENINO

VAN

H.HEIJENBROCK

IN
DRIE CLICHÉS

VERVAARDIQD

IN DE

ATELIERS

VAN

DIRK

SCHNABEL

AMSTERDAM

KEIZERSGR. 324

TELEE. INT. 2807

-m

LETTERGIETERIJ

H B IJDO

DEN HAAG

TELEÏ=OON INTERC,

966

TELEGRAM-ADRBS
IJDO -HAAG

LEVERING VAN

COMPLETE BOEK- EN STEEN-
DRUKKERIJEN

SNELPERSENujt de fabriek van JCfew, Forsl
er Bobn, Nachf., Geisenheim a/Rh. en andere

fabrieken

STEREOTYPIE-INRICHTINGEN EN
MATERIALEN van 1(empexocrk, Nürnberg
VlCTORlADEGELDRUKPERSENvan
J^ockstrob er Scbneider, N achf . Dresden^H ei denau

SNIJMACHINES ENZ. van J(arl J(rause,

Leipzig

ALLE VOORKOMENDE MATERIALEN
- STEEDS VOORHANDEN ■

ftlïrJlinfl0p0riO(renlïöi

taait en Duiöflijfflrtter^
soortf n • Croofgtf êeuje
uanoignettenenaRiee^
Dingenüoorötmeestofr^
9(^jU(nOeDoelnnOen-9l
onje proöuffm luorDen
tetfiniarfiuilfrat iorfloulötg mat' n
üOfröfn»(aanarfj8tiEê)efrl)oogi

fcttttstntlmanuntei

naar ontwerpen oan öeêenöe hinstenaar

9^^.'

i/i

• 'T--

This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.

A Bne is incurred by retaining it
beyond the specified time.

Please return promptly.

This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.

A fine is incurred by retaining it
beyond the specified time.

Please return promptly.

This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.

A fine is incurred by retaining it
beyond the specified time.

Please return promptly.

This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.

A fine is incurred by retaining it
beyond the specified time.

Please return promptly.